بازکاوی ماهیت شیطان و ابلیس

محور فراز دوم از مناجات شکایت کنندگان، شکایت از شیطان است و ما قبل از بررسی سخنان امام سجاد علیه السلام در این فراز، مروری خواهیم داشت بر ماهیت و رفتار شیطان. «شیطان» مفهوم وصفی دارد و بر هر عامل شری اطلاق می گردد و به صورت عام، هر موجودی که مبدأ شرارت است، شیطان به حساب می آید. بر این اساس، لفظ شیطان هم بر شیطان مشخص(ابلیس) اطلاق می گردد و هم بر غیر او. در قرآن شواهد فراوانی بر اطلاق لفظ شیطان بر غیر ابلیس وجود دارد؛ از جمله در برخی از آیات، شیطان بر انسان هایی اطلاق می گردد که به دشمنی با پیامبران الاهی می پردازند:
وَ کَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ مَا یَفْتَرُونَ‌؛(1) «و همچنین هر پیامبری را [مانند تو] دشمنی از شیطان های آدمی و پری قرار دادیم که برخی شان به برخی دیگر با گفتار آراسته و فریبنده پیام نهانی می فرستند تا فریب دهند و اگر پروردگار تو می‏ خواست چنین نمی کردند. پس آنان را با آنچه برمی بافند واگذار».
پس با توجه به مفهوم وصفی شیطان و آنچه از آیه شریفه استفاده می شود، انسان هایی که دیگران را به گناه وا می دارند و باعث انحراف آنان از مسیر انبیا می گردند و به تخریب و تشکیک در اعتقادات و باورهای دینی آنها می پردازد و نیز آن دسته از جنیان که به شر و فساد در زمین می پردازند، در زمره شیاطین به شمار می آیند.
«ابلیس» علم و اسم شخص شیطانی است که از جنس جنیان است و از آتش آفریده شده است و هزاران سال قبل از خلقت آدم در صف ملائکه به عبادت خدا مشغول بوده تا آنجا که ملائکه او را از جنس خودشان می پنداشتند. اما در نهایت علم طغیان و سرپیچی از فرمان خداوند برافراشت و به فساد در بین بندگان و انحراف و فریب آنان پرداخت. او با وسوسه های خود بندگان خدا را از سعادت و هدایت بازمی دارد و به تیره روزی و هلاکت می کشاند. خداوند درباره ماهیت شیطان و دلیل رانده شدنش از درگاه خود می فرماید:
وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِی وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلاً ؛(2) «و [یاد کن] آن‏ گاه که به فرشتگان گفتیم: آدم را سجده کنید، پس سجده کردند مگر ابلیس که از پریان بود و از فرمان پروردگارش بیرون شد. پس آیا او و فرزندانش را به جای من دوستان و سرپرستان [خود] می گیرید و حال آنکه شما را دشمن اند؟ و [ابلیس] ستم‏کاران را جای گزین بدی [به جای خداوند] است».

علت انحطاط ابلیس

امیرمؤمنان علیه السلام درباره مدت عبادت شیطان و علت انحطاط و رانده شدنش از درگاه خداوند می فرماید:
فَاعتَبِرُوا بِما کانَ مِن فِعلِ الله بِابلیسَ إذ أحبَطَ عَملَهُ الطَّویلَ وَ جَهدَهُ الجَهیدَ، و کانَ قَد عَبدَ اللهَ ستَّهَ آلافِ سَنَهٍ لا یُدرَی أَمِن سِنِی الدُّنیا أَم مِن سِنِی الآخِرَه عَن کبرِ ساعَه واحِدَهٍ؛ (3) «پس پند گیرید از آنچه خداوند با ابلیس کرد و کردارهای فراوان و تلاش ‏های پیگیر او را بی ثمر ساخت، در حالی که او شش هزار سال خدای را پرستیده بود، آن هم دانسته نیست که از سال های دنیاست یا از سال های آخرت، تنها به خاطر یک لحظه خود بزرگ بینی و تکبر».
شیطان شش هزار سال به عبادت پرداخت که بنابر فرموده حضرت در فراز فوق برای مردم مشخص نیست [والا خود حضرت به حقیقت امر واقف بودند] که آن سال ها، از سال های دنیاست یا سال های آخرت که بر اساس برخی از آیات قرآن هر روزش به اندازه هزار سال دنیاست.(4) اما خداوند به وسیله خوی تکبر و خود بزرگ‏بینی که در درون شیطان وجود داشت او را آزمود و همین عامل باعث انحطاط و سقوط شیطان و به هدر رفتن هزاران سال عبادت او گشت. وجود کبر و خود بزرگ‏بینی در درون شیطان، هم زمینه امتحان شیطان را فراهم آورد تا مشخص شود که چنین عاملی شیطان را به کفر و انحطاط می کشاند و هم زمینه امتحان فرزندان آدم را فراهم آورد تا مشخص شود کمال و تعالی آنان در خشکاندن کبر و خود بزرگ ‏بینی است و این ویژگی منفی زمینه سقوط و انحطاط آنها را فراهم می آورد.
از آیات و روایات استفاده می شود که شیطان عامل فساد و شر است و با وسوسه هایی که در دل انسان ها ایجاد می کند زمینه انحراف آنان را فراهم می آورد. این موجود شریر چون از جن است و از آتش آفریده شده، برای ما قابل مشاهده نیست و نمی‏توان آن را حس و لمس کرد. اما شیطان همه انسان ها را می بیند و زیر نظر دارد و مترصد فرصت است تا زمینه انحراف آنان را فراهم آورد. از این روی خداوند در مقام هشدار به بندگان خود و پرهیز دادن آنها از فریب شیطان می فرماید:
یَا بَنِی آدَمَ لاَ یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ‌؛ (5) «ای فرزندان آدم، مبادا شیطان فریبتان دهد [و شما را از راه راست بیرون برد] چنان‏ که پدر و مادرتان را از بهشت بیرون کرد در حالی که جامه شان را از آنها برمی کند تا شرمگاهشان را بدیشان بنماید. او و گروه او از جایی که آنها را نمی بینید شما را می بینند. ما شیطان ها را دوستان و سرپرستان کسانی ساخته ایم که ایمان نمی آورند».
در گذشته پذیرش و اثبات موجودی که قابل رؤیت نیست و افکاری را به انسان القا می کند و انسان را مورد وسوسه های خود قرار می دهد دشوار بود، اما با پیشرفتی که در علوم و به خصوص صنعت ارتباطات و رسانه برای انتقال تصاویر، و پیام ها به وجود آمده که به وسیله آنها تصاویر و پیام ها و سخنانی که با امواج نامرئی ارسال می شوند دریافت می گردند، پذیرش و اثبات چنان موجودی آسان گردیده است. ده ها سال قبل کسی باور نمی کرد که بشود صدا و تصویر کسی که در آن سوی کره زمین به سر می برد را دریافت کرد، اما امروزه به وسیله رادیو، تلویزیون و تلفن به راحتی صدا و تصویر کسانی که در مناطق دیگر به سر می برند امکان پذیر گشته است. با این حال گرچه امکان اثبات و پذیرش وجود شیطان فراهم آمده، اما نه با تجربه حسی و از طریق مشاهده و لمس و قوه شنوایی وجود شیطان برای ما قابل درک گردیده است و نه می ‏توان برای وجود شیطان برهان عقلی ارائه کرد. چه اینکه برهان عقلی و فلسفی بر وجود موجودات خاص و اشخاص و از جمله شیطان به عنوان موجودی که مبدأ شر است اقامه نمی گردد و تنها راه اثبات وجود شیطان نقل است. ما از طریق کتاب ‏های آسمانی و از جمله قرآن و کلمات اهل‏بیت علیهم السلام به وجود شیطان پی می بریم و در این منابع دینی آمده است که شیطان هزاران سال قبل از خلقت حضرت آدم خلق شده بود و به عبادت خدا می پرداخت و وقتی نوبت به خلقت حضرت آدم رسید، خداوند به ملائکه امر کرد که به حضرت آدم سجده کنند، به جز شیطان همه ملائکه فرمان خداوند را اجابت کردند و در برابر حضرت آدم به سجده افتادند، اما شیطان از اطاعت فرمان خداوند سرپیچی کرد و در این آزمون بزرگ الاهی ناموفق گشت و خود وسیله ای گشت برای آزمایش میزان ایمان و تسلیم بندگان در برابر دستورات الهی. کبر و حسادت شیطان در حق انسان باعث گشت که به حضرت آدم سجده نکند، خداوند در این ‏باره می فرماید: قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ؛ (6) «[خدای] گفت: چه باز داشت تو را که سجده نکنی آن‏ گاه که به تو فرمان دادم؟ گفت: من از او بهترم، مرا از آتش آفریدی و او را از گل». با تخطی شیطان از فرمان خداوند مشخص گردید که ایمان او ناقص بوده است در حالی که تنها ایمان مطلق و تسلیم محض و بدون قید و شرط در برابر خداوند است که باعث کمال و تقرب به خداوند می گردد، شیطان گرچه شش هزار سال در جرگه ملائکه به عبادت خداوند پرداخت، اما به دلیل خودخواهی و کبر و عدم اطاعت محض از خداوند، عبادات ناخالص و آمیخته با خودپرستی و خودخواهی او تباه گشت و فایده ای در پی نداشت.

انسان و آزمون دشوار خداوند

شیطان تا جایی به اطاعت خدا می پرداخت که آن را موافق میل خود می دید و وقتی اطاعت خدا را موافق پسند و میل خود نیافت از آن سر برتافت و به آن فرجام شوم و نکبت ‏بار مبتلا گردید، این داستان هشدار بزرگی است به ما که پیوسته خودمان را بپاییم و بنگریم ایمان ما مطلق است یا مشروط؟ آیا در مقام بندگی خدا به گونه ای هستیم که از هر چه خداوند به آن فرمان داد اطاعت کنیم و تحت هر شرایطی از خداوند تبعیت و فرمان ‏برداری داشته باشیم؟ البته امتحان انسان ها متفاوت است و هر کس در حد ظرفیتی که دارد مورد امتحان خدا قرار می گیرد و همه انسان ها طاقت و تحمل هر امتحانی را ندارند. در عین حال نصابی برای امتحان همگان وجود دارد که همه در آن حد مورد امتحان قرار می گیرند. کسانی که از مراتب عالی معرفت و ظرفیت های وجودی بالا برخوردارند، با امتحانات بسیار دشوار و بلایا و مصیبت هایی مواجه می شوند که به هیچ‏ وجه برای افراد عادی قابل تحمل نمی باشند. اما موفقیت در این آزمون ها و بلاها آنها را به عالی ‏ترین درجات کمال و شرافت می ‏رساند، تا آنجا که حتی پس از هزار سال از مرگشان خاک قبر آنان بیماران ناعلاج را شفا می دهد.
از شمار کسانی که از عالی ‏ترین مراتب معرفت و بالاترین ظرفیت وجودی برخوردار هستند حضرت ابراهیم علیه السلام است که در امتحان و آزمونی سخت مأمور گشت فرزند زیبا و رشیدش را در پیشگاه خداوند قربانی کند و هم وی و هم فرزندش در برابر فرمان خدا سر تسلیم فرود آوردند و با رضایت تمام و بدون کوچک‏ ترین مخالفتی درصدد اجرای فرمان معبود خویش برآمدند و در این آزمون بزرگ سربلند و سرافراز گشتند. خداوند در توصیف این آزمون بزرگ می فرماید:
وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ‌؛ (7) «و [به یاد آر] آن‏ گاه که ابراهیم را پروردگار وی به اموری چند بیازمود و او آنها را به انجام رسانید. [خدای] گفت: تو را پیشوای مردم خواهم ‏کرد، [ابراهیم] گفت: و از فرزندان من [نیز پیشوایان قرار ده]، گفت: پیمان من به ستمکاران نرسد».
شیطان با این آزمون الاهی مواجه گشت که در برابر حضرت آدم سجده کند، اما او از فرمان خدا سرپیچی کرد و در این آزمون شکست خورد و از خداوند خواست که او را از این تکلف معاف کند تا در مقابل، خداوند را به گونه ای که هرگز کسی او را چنان عبادت نکرده عبادت کند. امام صادق علیه السلام در این ‏باره می فرمایند:
أمر إبلیس بالسجود لآدم فقال: یا ربِّ و عزّتِک إن أعفیتَنی من السجود لآدم لأعبُدَنّک عبادهً ما عبدَک أحدٌ قطّ مثلها. قال الله جل جلاله: إنّی أحبُّ أن أطاعَ مِن حیثُ أرید؛(8) «شیطان مأمور گشت که به آدم سجده کند. او گفت: پروردگارا، به عزتت سوگند اگر مرا از سجده به آدم معاف کنی تو را به گونه ای عبادت می کنم که هرگز کسی بسان آن تو را عبادت نکرده است. خداوند فرمود: من دوست دارم آن چنان‏که خود می‏خواهم عبادت شوم.»
کبر و حسادت شیطان نسبت به آدم باعث گشت که در برابر فرمان خدا سرسختی نشان دهد و از اطاعت خداوند خودداری کند. او آگاهانه و با اختیار به عصیان و مخالفت با خداوند پرداخت و در آزمون الاهی مردود گشت و در نتیجه از درگاه خداوند رانده شد و از آن پس درصدد برآمد که بندگان خدا را چون خود گمراه سازد: قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ‌ * إِلاَّ عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ‌؛(9) «گفت: پس به عزت تو سوگند که البته همه آنها را گمراه می کنم، مگر بندگان ویژه و برگزیده ات از آنان [که مرا بر ایشان راهی نیست]».

عهد شیطان در گمراه ساختن انسان

بر اساس آیه فوق که سخن شیطان را گوشزد می کند، به جز بندگان مخلص و برگزیده خدا که شیطان خود می دانست نمی ‏تواند آنان را منحرف کند و از این جهت طمعی در گمراه کردن آنان نداشت، سایر بندگان خداوند در معرض وسوسه های شیطان قرار می گیرند و شیطان تلاش می کند که آنان را بفریبد و از مسیر حق منحرف و گمراه سازد. در آیه دیگر از قول شیطان در این‏ باره چنین نقل شده است: قَالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاَّ قَلِیلاً ؛(10) «گفت: خواهی دید این کسی که بر من برتری دادی، اگر مرا تا روز رستاخیز مهلت دهی، هرآینه فرزندان او را از بیخ و بن برکنم [به گمراهی و هلاکت کشانم] مگر اندکی را».
نباید از نظر دور داشت که این جهان محل امتحان است و همه ما در معرض امتحان هستیم و هر کس به گونه ای امتحان می شود. یکی به وسیله مالش امتحان می شود و یکی به وسیله مقام و یکی به وسیله علم مورد امتحان قرار می گیرد و همه نعمت های خداوند وسیله امتحان هستند و باید مواظب باشیم که در این امتحانات موفق گردیم و نگذاریم شیطان با وسوسه های خود ما را گمراه سازد. چه اینکه خداوند حجتش را بر ما تمام کرده و ما را از قدرت انتخاب برخوردار ساخته است و شیطان بر ما سلطه ندارد تا ما را بر انحراف و گمراهی مجبور سازد و ما می ‏توانیم در برابر شیطان مقاومت کنیم و اگر با اختیار فریب شیطان را خوردیم و گمراه شدیم، عذری در پیشگاه الاهی نخواهیم داشت. از این روی، خداوند عذر گنه‏ کاران را که انحراف و انحطاط خود را به گردن دیگران می ‏اندازند و خود را بی ‏تقصیر معرفی می کنند نمی پذیرد. قرآن مواجهه و نزاع گنه‏ کاران با یکدیگر را چنین حکایت می کند:
قَالَ ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِی النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَکُوا فِیهَا جَمِیعاً قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لِأُولاَهُمْ رَبَّنَا هؤُلاَءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَ لکِنْ لاَ تَعْلَمُونَ‌ ؛(11) «[خدای] فرماید: با گروه هایی از پریان و آدمیان که پیش از شما بوده اند در آتش دوزخ روید؛ هرگاه که گروهی درآید گروه هم ‏کیش خود را نفرین کند، تا چون همگی در آن به هم رسند، گروه پسین [پیروان] درباره گروه پیشین [رهبران خود] گویند: خداوندا، اینان ما را گمراه کردند، پس آنها را دو چندان عذاب آتش بده. [خدای] گوید: هر کدام را [عذاب] دو چندان است و لیکن نمی دانید».
آن‏ گاه وقتی دوزخیان سراغ شیطان می‏ روند و او را سرزنش می کنند و به او می گویند که تو ما را گمراه کردی و باعث گشتی که از بهشت و سعادت محروم گردیم و گرفتار عذاب ابدی شویم، شیطان در پاسخ می گوید:
وَ قَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ مَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ‌ ؛(12) «و چون کار [حسابرسی در رستاخیز] به انجام رسید، شیطان [به دوزخیان] گوید: خدا به شما وعده داد، وعده راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود جز اینکه شما را خواندم و مرا پاسخ دادید، پس مرا سرزنش مکنید و خود را سرزنش کنید؛ نه من فریادرس شمایم و نه شما فریادرس من؛ من به اینکه پیش از این [یعنی در دنیا] مرا [با خدا] شریک می گرفتید بیزار و کافرم. همانا ستمکاران را عذابی است دردناک».
پس خداوند شیطان را بر کسی مسلط نگردانیده و فریب ‏خوردگان شیطان نمی‏توانند در پیشگاه خداوند عذر بیاورند که شیطان ما را مجبور کرد که به فسق و فجور بپردازیم و طریق کفر و شرک پیشه خود سازیم. البته کسانی که فسق و گناه در قلبشان ریشه می دواند و از فضیلت و کمال تهی می گردند، کارشان به جایی می ‏رسد که کاملاً فرمان بردار شیطان می گردند و با همه وجود ولایت شیطان را می پذیرند و درصدد اجرای وسوسه های او برمی آیند و خود را مرکب شیطان می ‏سازند و شیطان آنان را به هر سو و هر کجا که خود بخواهد می برد. آنان به اختیار و میل خود سلطه شیطان را پذیرفته اند: إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ‌ ؛(13) «تسلط او تنها بر کسانی است که او را دوست و سرپرست خود گرفته اند و بر کسانی که به او [خدا] شرک می ‏ورزند».
شیطان بسیار خوش حال می شود که کسانی ولایتش را بپذیرند و طوق بندگی و نوکری او را بر گردن خود افکنند و حاضر شوند که مرکب او گردند و علاوه بر اینکه خود گمراه می گردند، ابزار و وسیله شیطان برای گمراه ساختن دیگران گردند و در نتیجه و به تعبیر قرآن «شیاطین الانس» شوند و به نیابت از شیطان در بین بندگان خدا به انتشار شبهات و وسوسه ها و ایجاد انحراف بپردازند و عامل شرارت و گمراهی بین بندگان خدا گردند.

حکمت آفرینش شیطان

برای افراد سطحی و کسانی که با فلسفه آفرینش و حکمت نهفته در تدبیر الاهی آشنا نیستند و از معارف بلند توحیدی و تعالیم الاهی بهره ای ندارند کراراً این سوال مطرح می شود که چرا خداوند شیطان را آفرید تا مردم را به گمراهی بکشاند؟ پاسخ این است که خداوند عالم را آفرید و در آن نظام اسباب و مسببات را جاری ساخت و وجود اسباب، ناشی از حکمت الاهی و فلسفه وجود عالم است. بر این اساس، همه کارها و حتی کاری خرد و کوچک نیز بی ‏سبب انجام نمی پذیرد. به عنوان مثال، ما نیاز به غذا داریم و در معارف دینی تصریح شده که روزی همگان با خداوند است و برای خداوند زحمتی نداشت که روزی ما را آماده در اختیارمان بنهد. اما بر اساس نظام اسباب و مسببات و حکمت الاهی، کارگر باید کار کند و در قبال آن مزد دریافت کند و کشاورز باید زراعت کند و گندم و سایر مواد غذایی فراهم آورد و هر کسی به طریقی تلاش کند تا احتیاجات مردم تأمین گردد. در فرایند کار و تلاش و تأمین روزی، زمینه های فراوانی برای آزمایش ما و تکالیف متعددی برای ما و کسانی که با ما در ارتباط هستند فراهم آورده است که در نتیجه آنها، انسان در هر قدمی که به پیش می‏نهد یا بهشت را برای خود فراهم می آورد و یا جهنم را، یا به ثواب می‏رسد و یا به عقاب: اینکه کشاورز در زمین خود کشت می کند، یا در زمین غصبی؟ آیا آب حلال به زراعت خود می دهد و یا آب غصبی؟ آیا زکات محصولش را می دهد و یا نمی دهد و آیا مزد کارگر را کامل پرداخت می کند و یا نه؟ آیا نانوا نان سالم تحویل مردم می دهد و یا نان سوخته و نپخته تحویل مردم می دهد؟ آیا کاسب کم ‏فروشی می کند و یا نه؟ پس برای اینکه شکم انسان سیر شود و زندگی ‏اش گذرانده شود، تکالیف فراوانی پیش روی اوست که زمینه رشد او را فراهم می آورند. چه اینکه هدف و غایت انسان تعالی و رشد است و این مهم در سایه اطاعت خدا فراهم می آید و اطاعت خدا نیز در زمینه اوامر و نواهی الاهی فراهم می آید و هر قدر تکالیف الاهی فزون ‏تر باشند، زمینه تکامل انسان بیشتر و گسترده ‏تر خواهد بود.
گرچه هواهای نفسانی که انسان را به تمایلات و امیال دعوت می کند خود عامل امتحان انسان است و با موافقت با آنها انسان درصدد دامن زدن به شهوات و خواسته های نفس و بازماندن از تعالی و کمال برمی آید و در مقابل، در صورت مخالفت با آن هواها و عمل به مقتضای عقل و فطرت زمینه تعالی و شکوفایی استعدادهای ملکوتی و معنوی خود را فراهم می آورد. اما در بسیاری از موارد، هر دو عامل از هر دو سو، ضعیف هستند و برای اینکه زمینه امتحان عمیق ‏تر و قوی ‏تر گردد، نیازمند تحریک و تقویت می باشند و در این بین شیطان نقش تقویت و تحریک هواهای نفسانی را ایفا می کند.
بر اساس وسوسه و تحریک شیطان است که کراراً خواسته هایی در درون ما شکل می گیرند و رفتاری از ما سر می‏زنند که تعجبمان را برمی ‏انگیزانند. مثلاً انسان تصور می کند که فلان غذای حرام لذتش بیشتر از غذای حلال است و وقتی آن را مصرف کرد، درمی ‏یابد که گرفتار توهم شده و آن غذا فاقد لذتی بود که تصور می کرد. اما در کمال شگفتی بار دوم نیز با این توهم، که آن غذا لذت‏بخش‏ تر است بدان تمایل می ‏یابد و چندین بار این وضعیت تکرار می گردد و هر بار انسان متوجه می شود که به خطا رفته است و مجدداً وسوسه شیطان باعث می گردد که خطای پیشین را تکرار کند و وقوف بر تجربه های ناموفق سودی به حال او نمی بخشد. یا اینکه انسان تصور می کند که نگاه کردن به نامحرم لذت ‏بخش است و لذت فوق ‏العاده ای دارد، اما پس از آنکه نگاهش به نامحرم جلب گردید و پس از تأمل و تفکر درمی ‏یابد که آن رفتار چندان هم لذت ‏بخش نبود. با این وجود روز دیگر در پی آن برمی آید که به نامحرم نگاه کند و به آن لذت موهوم دست ‏یابد. به هر روی، انسان از تکرار رفتارهای ناصواب و غیرمفید تعجب می کند که چرا پیوسته فریب می ‏خورد و مجدداً به کاری که بر بی‏ ثمر و ناصواب بودنش واقف گردیده بود دست‏ می‏ یازد. قرآن عامل فریب خوردن های مکرر را شیطان معرفی می کند و لذت‏ بخش قلمداد کردن گناه را ناشی از وسوسه و آراستگی گناه از سوی شیطان می داند و در این‏ باره می فرماید: قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ‌؛(14) «[شیطان] گفت: خداوندا، به سبب آنکه مرا به راه هلاکت افکندی هر آینه در زمین [باطل را] درنظرشان می آرایم ‏و همگی شان را گمراه می کنم».

گونه های تصرفات شیطان در انسان

به طور کلی تصرفات و کارهای شیطان به دو دسته تقسیم می شوند:
1. تصرف و دخالت در شناخت ها و باورهای انسان به وسیله القائات و وسوسه های خود. در این راستا گاهی شیطان با وسوسه و تشکیک یقین انسان را تبدیل به شک می کند و باعث تردید انسان در امر یقینی می شود. مثلاً به انسان چنین القا می کند که چنان ‏که پیش ‏تر درباره فلان امر به خطا رفتی، ممکن است در این امری که یقینی می پنداری نیز خطا کرده باشی. حتی شیطان گاهی در یقینی‏ و بدیهی ‏ترین کارها که از سوی هیچ انسان عاقلی قابل انکار نیست، انسان را به تردید وامی دارد و باعث می گردد که انسان در آن امر بدیهی نیز شک کند.
2. تصرفات شیطان در رفتار انسان که به وسیله آراستن و زیبا نشان دادن رفتاری، انسان را به سمت انجام آن سوق می دهد و با القا و ایجاد توهم وجود لذت فوق ‏العاده در کار زشتی انسان را به انجام آن وا می دارد و پس از آنکه انسان به موهوم و غیرواقعی بودن آن لذت پی برد، دوباره با ترفند و حیله ای جدید انسان را فریب داده و به انجام همان گناه وا می دارد و پی در پی انسان را اسیر وسوسه ها و فریفته لذت های موهوم می‏سازد. از جمله دخالت ها و تأثیرات شیطان در انسان این است که ترس و بیم از انجام و امتثال تکلیف واجب الاهی را در انسان بر می‏ انگیزاند و بدین وسیله مانع انجام تکالیف الاهی می گردد. نمونه بارز آن خودداری از پرداخت خمس است که گاهی افرادی پول های گزافی صرف تفریح، شب ‏نشینی ها و امور غیرضروری و گاه بی فایده و بی‏ثمر می کنند، اما حاضر نیستند بخشی از آن پول را به عنوان خمس و جهت عمل به تکلیف و وظیفه الاهی پرداخت کنند؛ چون می‏ ترسند که با پرداخت خمس فقیر و نیازمند گردند. خداوند درباره دسیسه شیطان در بازداشتن انسان از انجام تکالیف مالی خود می فرماید: الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ‌؛(15) «شیطان شما را از تهی دستی بیم می دهد و به زشت کاری [بخل و منع صدقات] فرمان می دهد و خدا شما را به آمرزش و بخشش خویش نوید می دهد؛ و خداوند گشایش ‏بخش و داناست».
بنابراین، شیطان چون نمی‏تواند به زور انسان را به گناه وادارد و مانع انتخاب و اختیار انسان گردد، با شگردها و ترفندهای گوناگون درصدد فریب دادن انسان برمی آید. گاهی با جلوه‏گری و زیبا جلوه دادن گناهی انسان را به آن دعوت می کند و گاهی با ایجاد ترس و بیم در دل انسان، او را از انجام تکلیف الاهی وا می دارد و هر بار که انسان پس از انجام هر گناهی پشیمان می گردد و پی به فریب شیطان می برد، مجدداً با نیرنگی دیگر همان گناه را در نظر انسان می آراید و وی را به انجام آن وا می دارد. شیطان های آدم‏ نما نیز برای به انحراف کشاندن جوانان همین شیوه را به کار می گیرند. برای اینکه جوان خام و بی ‏تجربه ای را به مجالس فساد دعوت کنند، با ردیف کردن سخنان راست و دروغ به توصیف آن مجالس می پردازند و بالاخره آن جوان را به شرکت در چنان مجالسی تحریک و تشویق می کنند و پس از آنکه آن جوان به پوچ بودن آن توصیفات و بی ‏ثمر و بلکه زیان ‏بخش بودن آن مجالس پی برد، مجدداً شب دوم با شگرد و حیله ای جدید او را فریب می دهند تا آنکه او را آلوده به فساد و شرکت در مجالس عیش و نوش کنند.
به هر روی، شیطان از هواهای نفسانی که نقطه ضعف انسان است سوء استفاده می کند و با زیبا جلوه دادن گناهان و مفاسد، انسان را به طرف آنها سوق می دهد و کار انسان را به جایی می ‏رساند که با همه وجود تسلیم وسوسه های شیطانی می گردد و عنان اختیار خویش را به دست شیطان می ‏سپارد و به هر کجا و هر سو که شیطان بخواهد او را می برد.

گونه های دشمنی های شیطان در حق انسان در سخن امام سجاد علیه السلام

امام سجاد علیه السلام می فرمایند:
إلهی اَشکو اِلَیک عَدُواً یُضِلُّنی، وَ شَیطاناً یُغوینی، قَد مَلأ بِالوَسواسِ صَدری، و اَحاطَت هَواجِسُهُ بِقَلبی، یُعاضِدُ لِیَ الهَوی، وَ یُزَیِّنُ لی حُبَّ الدُّنیا، وَ یَحولُ بَینی و بَینَ الطَّاعَهِ و الزُّلفی؛ «خدایا، به تو شکایت می کنم از دشمنی که گمراهم می کند و شیطانی که فریبم می دهد و از وسوسه هایش سینه ام را پر ساخته است و اوهام و خیالات باطلش قلبم را احاطه کرده است. هوا و هوس مرا دستیار است و دوستی دنیا را در نظرم می آراید و میان من و طاعت و مقام قرب تو جدایی می ‏افکند».
انسان همواره با دو دشمن خطرناک رو به روست: یکی نفس اماره که دشمن درونی است، و دیگری شیطان که دشمن بیرونی است. درباره شدت دشمنی نفس اماره، رسول خدا صلی الله علیه و آله در سخن هشدارگونه خود فرمودند:
أعدی عدوِّک نَفسُک التی بَینَ جَنبَیک؛ (16)«بدترین دشمنان تو نفسی است که بین دو پهلوی تو قرار گرفته است».
اما درباره دشمنی های شیطان در حق انسان، یکی از لطف ‏های بزرگ قرآن در حق ما این است که به صورت های گوناگون دشمنی های شیطان را گوشزد می کند و به ما هشدار می دهد که در دام این دشمن خطرناک که فرجامی اندوه بار و حسرت‏ آلود برای ما رقم می‏زند نیفتیم. در یکی از آیات نورانی قرآن خداوند می فرماید: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً إِنَّمَا یَدْعُو حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِیرِ؛ (17) «همانا شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن گیرید. جز این نیست که گروه خویش را می‏خواند تا از دوزخیان باشند».
از منظر قرآن دشمن انسان تنها کسی نیست که مال و جان انسان را در خطر افکند و آسایش و راحتی دنیا را از او سلب گرداند، بلکه شیطان نیز که عاقبت انسان و زندگی جاودانه وی را تباه می ‏سازد دشمن انسان است و بلکه با توجه به خسارت سهمگین و جبران ‏ناپذیری که شیطان به ما وارد می کند، از هر دشمنی خطرناک‏ تر است و بنابراین، ما باید به این حقیقت که شیطان دشمن ماست باور داشته باشیم و بکوشیم که با او انس پیدا نکنیم و او را به حریم دل خویش راه ندهیم. در فراز مزبور، حضرت ضمن گوشزد کردن دشمنی شیطان در حق انسان، دشمنی های او را این‏ سان برمی شمارند:
1. گمراه ساختن انسان: یکی از شگردهای دشمن در عرصه کارزار استفاده از اصل غافل‏ گیری است و در این راستا می کوشد تا دشمن خود را به بیراهه بکشاند و گمراه کند تا در فرصتی مناسب با حمله ای حساب شده او را غافلگیر کند و ضربه نهایی را بر او وارد سازد. دشمن درون نیز با نقشه های گوناگون می کوشد که انسان را به بیراهه بکشاند و از خواسته های حقیقی و اصلی و مقصد نهایی باز دارد و روح و جسم انسان را اسیر خود سازد. همچنین شیطان همواره انسان را در معرض لغزش و خطا قرار می دهد. او پیمان بسته است که با دسیسه ها و وسوسه های خود چشم دل انسان را از نگریستن به حقایق و دل را از توجه به سعادت و هدایت باز دارد و انسان را از صراط مستقیم و راه فطرت باز داشته و در منجلاب نکبت و هلاکت غوطه ‏ور سازد.
2. ایجاد وسوسه و خطورات قلبی در دل انسان: واژه «وسوسه» در اصل به معنای صدای آهسته ای است که از به هم خوردن زینت ‏آلات به وجود می آید. آن‏ گاه به هر صدای آهسته وسوسه گفته می شود و به خطورات و افکار بد و نامطلوبی که در دل و جان انسان می ‏نشیند نیز وسوسه می گویند. توضیح آنکه دل انسان همواره در معرض خواطر و واردات قلبی است که آنها را به واردات ربانی، ملکی، نفسانی و شیطانی تقسیم کرده اند: در گونه اول هرگز خطا راه نمی ‏یابد و گونه دوم باعث کارهای نیک می شود و الهام نیز نامیده می شود. خواطر نفسانی وسوسه هایی است که بر دل می گذرد و نفس از آنها لذت می برد و به آن «هواجس» نیز گفته می شود. خواطر شیطانی انسان را به سوی مخالفت با حق فرا می ‏خواند. از این روی، هر خاطره ای که به وسیله شیطان به دل وارد شود و دعوت به بدی کند «وسوسه» نامیده می شود. در آیات منْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ‌ * الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ‌(18) «[پناه می برم به پروردگار مردم] از شر وسوسه‏ گر نهانی [شیطان که به گناه وسوسه می کند و پنهان می گردد] آنکه در سینه های مردم وسوسه می کند» خداوند تأثیر شیطان در انسان را به صورت وسوسه ها و هیجاناتی معرفی می کند که در سینه انسان به حرکت در می آیند و با خود دل را به این سو و آن سو می کشانند و باعث تزلزل آن می گردند. این وسوسه ها و خطورات شیطانی گاه چنان بر قلب انسان احاطه می ‏یابند که دل انسان راهی برای نجات و رهایی از آنها نمی ‏یابد. گستره نفوذ وسوسه های شیطانی، حوزه ادراک و حوزه تصمیم‏ سازی و اراده انسان است و در این راستا، با نفوذ به حوزه شعور و ادراک انسان، در معرفت ها و ادراک ‏های یقینی انسان تزلزل ایجاد می کنند و باعث می گردند معرفت های یقینی انسان متزلزل گشته و به ظن و حتی به شک تبدیل گردند. اما در حوزه تصمیم ‏سازی و اراده، وسوسه های شیطانی انسان را از اتخاذ تصمیمات صحیح و مثبت باز می دارند؛ مثلاً وقتی انسان تصمیم می گیرد نمازش را اول وقت بخواند، باعث تزلزل در این تصمیم و صرف ‏نظر از آن می گردند. در مقابل، زمینه ها و شرایط اتخاذ تصمیمات ناروا و ناصحیح و انجام گناه را فراهم می آورند و موانع روانی مسیر انحطاط و گمراهی را از فراروی انسان برمی دارند. می‏توان خطورات و وسوسه های شیطانی را که تفکر و گرایش‏ های صحیح را در انسان می‏ میرانند، به میکروب‏ های بیماری ‏زا تشبیه کرد که در جسم های ناتوان و ضعیف نفوذ می کنند، اما جسم های قوی و نیرومند این میکروب ‏ها را از خود دفع می کنند. درنتیجه، تنها راه نجات از آلودگی های وسوسه ها و خواطر شیطانی و نفسانی، تقویت و استحکام درون با سرمایه تقوا و مراقبت بر رفتار و افکار و توجه به خویشتن و پناه بردن به خداوند و ترس از عذاب و کیفر ناسپاسی و مخالفت با فرامین الاهی است.
3. شیطان از هوای نفس استفاده می کند: به صورت طبیعی هوای نفس میل به گناه دارد و دل انسان به جلوه ها و لذت های دنیوی گرایش دارد. آن ‏گاه شیطان از وجود این زمینه درونی در انسان بهره می گیرد و به وسیله آن، وسوسه ها و خواسته های خود را تقویت می کند و انسان را گرفتار گناه و عصیان می کند.
4. شیطان، دوستی دنیا را در نظر انسان می آراید: انسان به طور طبیعی به دنیا علاقه مند است. چون او فرزند طبیعت است و از طبیعت به وجود آمده است و در این طبیعت رشد می کند و خوردنی ها، آشامیدنی ها، وسایل آسایش و راحتی خود را دوست دارد. حتی اولیای خدا نیز از غذای خوب و سایر نعمت های دنیا، مثل معاشرت با همسر لذت می برند و بر این اساس خداوند فرمود:
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ‌؛(19) «بگو: چه کسی آرایشی را که خدا بر بندگان خود پدید آورده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو: اینها در زندگی دنیا برای مؤمنان است [ولی کفار نیز از آنها بهره مندند] در حالی که در روز رستاخیز ویژه ایشان است. بدین‏ گونه آیات [سخنان خود] را برای گروهی که بدانند به تفصیل بیان می کنیم».
پس منظور از «دنیای نکوهیده» دشت و دمن و مخلوقات و نعمت های الاهی نیست، چون اینها آیات الاهی هستند و منظور از آن عشق ‏ورزیدن، شیفتگی و دل باختگی به لذت های دنیوی و مقدم داشتن آنها بر رضایت و خواست خداوند است که در نتیجه آن انسان به طغیان، عصیان و مخالفت با خداوند می پردازد و از اهداف اساسی و کمالات انسانی باز می‏ ماند. مراد از دنیای نکوهیده، جلوه های کاذبی است که شیطان در لذت های طبیعی و حرام به وجود می آورد و آن ‏سان آنها را می آراید که انسان بدان ها تمایل می ‏یابد و حتی آنها را بر لذت های حلال مقدم می دارد و حتی به هوای رسیدن به حرام حاضر می گردد که از لذت های ابدی و غیرقابل توصیف اخروی چشم پوشد. خداوند خود در آیه بعد درباره زینت های حرام و نکوهیده می فرماید:
قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ‌؛ (20) «بگو: همانا پروردگارم زشت کاری ها را، چه آشکارا و چه پنهان، و گناهکاری و ستم و سرکشی به ناحق را حرام کرده است و اینکه چیزی را با خدا شریک سازید که بدان حجتی فرو نفرستاده، و اینکه بر خدا آنچه نمی دانید بگویید».
وقتی هوس‏ های سرکش نفس همراه با وسوسه های شیطانی انسان را اسیر خویش ساختند، پرده ای بر نیروی تشخیص انسان می ‏افکنند و حقایق را در نظر او دگرگون جلوه می دهند و گناهان و اعمال زشت را چنان در نظر او زینت می دهند، که با همه وجود درصدد انجام آنها برمی آید و باکی از رسوایی در دنیا و آخرت ندارد.
5. جدایی انداختن بین انسان و طاعت و تقرب به خدا: شیطان رهزن طریق سعادت و کمال و نیل به قرب الاهی است و وقتی انسان به اطاعت خدا راغب است و درصدد برمی آید که طریق سلوک به سوی خدا را بپیماید و سیر معنوی خود را برای رسیدن به مقام قرب و رضای الاهی آغاز کند و کمالات انسانی و ارزش های الاهی را برای خود فراهم آورد، شیطان با بهره گرفتن از نفس اماره مانع این سیر و حرکت می گردد و انسان را به خواسته های حیوانی و لذت های دنیوی مشغول می کند و از لذت های اخروی و کمالات انسانی باز می دارد.

پی نوشت ها :

1. انعام(6)، 112.
2. کهف(18)، 50.
3. نهج‏البلاغه، خطبه 192.
4. وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ‌؛ « و همانا یک روز نزد پرودگار تو هزار سال است از آنچه می شمارید».(حج، 47).
5. اعراف(7)، 27.
6.همان، 12.
7.بقره(2)، 124.
8. مجلسی، بحارالانوار، ج 2، باب 32، ص 262، ح5.
9. ص (38)، 82، 83.
10. اسراء(17)، 62.
11. اعراف(7)، 38.
12. ابراهیم (14)، 22.
13. نحل(16)، 100.
14. حجر(15)، 39.
15. بقره(2)، 268.
16. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 70، باب 45، ص 64، ح1.
17. فاطر(35)، 6.
18. ناس (114)، 4، 5.
19.اعراف(7)، 32.
20. همان،33.

منبع: مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1390)، سجاده های سلوک: شرح مناجات های حضرت سجاد علیه السلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول