نگاهي به درونمايه و محورهاي سوره ي ص
شرک ورزيدن به خدا، چارچوب تمامي جنايتها، لغزشها، گمراهيها و گناهان است و بسا که جملگي سوره هاي قرآن به درمان اين بيماري، که ريشه همه ي بيماريهاست، مي پردازند، امّا عوامل شرک، بسيارند و درمان قرآني نيز بسته به آنها، گوناگون است.
به پاکي ستودن واقعيت موجود، که تقليد نام دارد، در شمار مهمترين عواملي است که مردمان را فرا مي خواند تا به رسالتهاي الهي کفر ورزيده، با آن به ستيز برخيزند و آنگاه از راه راست به کژراهه روند، چه، جامعه بر اين باور مي شود که: (آنچه نيست) (شايد نيست که باشد)!
واقعيتي که در جامعه جاري است، چيزي موجود و حاضر است، حال آنکه رسالت انديشه اي نو و جديد به شمار مي آيد. سپس آنان که منافعي دارند، با تمام گوناگوني مکاتب و گرايشها، از واقعيت موجود دفاع کرده، به رسالت حمله مي برند، چه، هراس دارند منافع آنها، به خطر افتد. همچنين شايد، دفاع از واقعيت موجود، نتيجه ي پافشاريِ کور و ستيزي جاهلانه باشد.
از رهگذر انديشه کردن در آيات اين سوره (سوره ي ص) درمي يابيم از سوره هايي است که پند و يادآوري را دربردارد و به درمان حالتي از شرک مي پردازد که قدرت، ثروت و شهرت، آن را در نهاد آدمي مي آفريند، پس او به رغم عظمت و قدرت فراوانِ قرآن بر دگرگون سازي و اثر نهادن بر وجودش، به ناگاه با گناه کردن طغيان و سرکشي را احساس مي کند و در راه ستيز با حق، گام برمي دارد و خداوندگاران زر و زور را به پرستش مي گيرد.
در سرآغاز اين سوره مي خوانيم (آنان که کفر ورزيدند در سرکشي و ستيزه اند). پروردگار بسيار سريع کافران را با يادکرد فرجام کساني که پيش از آنها، هلاک کرده است، بيم مي دهد و محور گمراهي آنان را براي ما يادآور مي شود، چه، آنها از کنار نهادن خدايان و فرمان به پرستش خداي يگانه در شگفت شدند، همانگونه که بر اساس معيارهاي مادّي خود، به پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) توهين کردند.
قرآن با بيان کوچکي آنچه که از (قدرت و ثروت)، در قياس با پادشاهي آسمانها و زمين و گنجينه هاي رحمت پروردگار ارجمند، در اختيار مشرکان است، به درمان حالت شرک مي پردازد. (آيات 1-11)
امّا پايان سوره، داستان ابليس را يادآور مي شود که از روي مباهات به جوهر آتشين خود، سجده بر آدم را نپذيرفت. قرآن همچنين بيان مي دارد که چگونه اين سرکشي گنهکارانه، تا روز رستاخيز مايه ي هلاک او و پيروانش مي گردد، چه، آنان همگي، به دوزخ درمي آيند. (آيات 71-88)
در ميان آن سرآغاز و اين پايان، سياق آيات دوگونه از داستان را براي ما روايت مي کند:
1- داستان دروغ انگاراني که به هلاکت رسيدند، که تنها اشاراتي به اين داستان مي شود. (آيات 12-16) حال آنکه در گونه ي ديگر به داستان کساني چون، داوود (عليه السلام)، سليمان (عليه السلام)، ابراهيم (عليه السلام)، اسحاق (عليه السلام) و يعقوب (عليه السلام) مي پردازد که پروردگار به آنان، سرزمين گسترده و ثروتي بسيار ارزاني داشت، ليک آنان فريفته نشده، با خدا به ستيزه برنخاستند. قرآن روشن مي سازد که اينان با بهره مندي از آسودگي دنيوي و پاداش شايسته اُخروي، رستگار شدند و افزون بر اين در رهگذر تاريخ، نامي نکو از آنان بر جاي ماند. (آيات 17-54) در برابر اين گروه از پيامبران، قرآن فرجام دروغ انگاران را ياد مي کند که در آتش دوزخ جاي داده شدند تا با يکديگر دشمني ورزند، به ويژه پيروان که با پيشوايان خويش به ستيزه و دشمني مي پردازند (آيات 55-70)
از رهگذر داستان هاي پيامبران و سرنوشت ايشان و حکومتهاي عادلانه اي که بر روي زمين برپا داشتند و به ويژه از اين سخن پروردگار به داود (عليه السلام): «يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ»؛ (اي داوود ما تو را در زمين خليفه گردانيديم) و نيز از راه بيان هلاکت ابليس به سبب سرباز زدن از سجده در برابر آدم و بيان هلاکت ستمديدگان به علت تسليم در برابر مستکبران، درمي يابيم که مراد سوره ي «ص» بيان دروغين بودن حکومتهايي است که بر پايه ي قدرت و ثروت و ديگر ارزشهاي مادّي بنا شده اند. همچنين از رهگذر گزاره هاي يادشده به ضرورت برپاداري حکومت عدل الهي بر اساس فرمان پروردگار و جانشيني او پي مي بريم و اينکه سرکشي و ستيزه جويي، پايه ي فرمانرواييهاي باطل است، حال آنکه فرمانروايي پروردگار بر پايه حق، استوار مي باشد.
آزمون قدرت در زندگي، آزموني بس بزرگ و خطرناک است و هر که از فريب آن رهايي يابد، از ديگر آزمونها به آساني سربلند بيرون مي آيد…، چه، آدمي در سختي ها فرو مي رود و بيم ها و خطرها را به جان مي خرد که به قدرت دست يابد، پس اگر از آن کناره گيرد يا به هنگام قدرت يابي، تنها آن را در راه خير و نيکي به کار گيرد، آن زمان بر هواي نفس خويش و فشارهايي که او را در برگرفته اند، پيروز مي گردد.
سوره ي ص، در پيرامون قربانيان آزمون قدرت سخن مي گويد، که به قدرت خود باليده، پروردگار خويش را به چالش کشانيدند. آنان به خدايان خود که نماد آنها بودند و سيطره ي قدرتشان را نشان مي دادند، نازيدند و به نام اين خدايان با فرمانروايي پروردگار يگانه به مخالفت برخاستند. سوره ي ص، اينان را همان سران کافران مي داند و در همان هنگام، اين درس قرآني، نمونه اي زنده از واقعيت کار پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) خدا، داوود را عرضه مي دارد، که به رغم در اختيار داشتن نيروي ظاهري، آزمون قدرت را با سربلندي پشت سر نهاد.
از اينکه پروردگار، فرمانروايي و زمامداري را پس از پايداري در راه حق، به داوود (عليه السلام) ارزاني داشت، الهام مي گيريم که خداوند، زمامداري را به هر فرمانروايي وانمي گذارد، بلکه تنها کساني را از آن بهره مند مي سازد که بر پادشاهي چيره اند نه اينکه پادشاهي بر آنان چيره باشد و آنها را در اختيار خود گيرد.
آيات ديگرِ سوره، به بررسي موضوع صبر، که ايوب (عليه السلام)، پيامبر خدا بدان شهرت دارد، مي پردازند، ليک در چارچوب سخن از رابطه ي درستي که شايسته است با نعمتِ قدرت، ثروت و سلامتي برقرار کنيم، همان نعمتهايي که نبايد آدمي را به بندگي کشاند و او چنانچه از آن بهره اي يافت، نبايد فريفته آنها گردد و در صورت عدم برخورداري از آنها نيز نبايد نوميد شود.
سپس آيات بعدي، از واقعيت دوزخيان که از خدا نافرماني کردند و با مؤمنان به ستيز برخاسته، بر روي زمين سرکشي نمودند، نمونه اي مي آورد.
در آيات پاياني سوره- همان روش هميشگي قرآن- سياق بر موضوعي اساسي تأکيد مي ورزد، اين تأکيد از رهگذر آنچه ميان پروردگار جهانيان و فرشتگان و ميان او و ابليس روي داد، بيان مي شود و مغز آن پرده برداري از سرشت آدمي و اسبابي حقيقي است که او را سرنگون و نابود مي سازد و اينکه آدمي که پروردگار او را بر بسياري از آفريدگان خود برتري داده، به ناگاه کارش با بدترين فرجام پايان پذيرد.
منبع مقاله :
مدرسي، سيد محمدتقي؛ (1386)، سوره هاي قرآن: درونمايه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمي صابري، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوي، چاپ اول.