شناختی از انسان

مطالعه آیات قرآن، بهترین راه شناخت همه بعدی انسان است

الف. ساختار دو بعدى انسان (جسم و روح)

«و بدأ خلق الانسان من طین أ ثم سوّاه و نفخ فیه من روحه؛ خداوند آفرینش انسان را ازگل آغاز کردأ سپس او را سازمان هماهنگ بخشید و از روح خود در او دمید». (سجده / 9 و 7).
پس انسان آمیخته اى است از (گل) عنصرى زمینى و نامقدس، و از (روح) مخلوق الهى و مقدس.

ب. نفس آدمى داراى دو گرایش (تقوا و فجور)

«و نفس و ما سوّاها فألهمها فجورها و تقواها؛ سوگند به نفس و جان آدمى و آنچه نیکو و متعادلش ساخته است، پس آن گاه بدى و پرهیزگارى را به آن الهام نموده است». (شمس / 7).

ج. نفس آدمى داراى کارکردى دوگانه (امّاره و لوّامه)

«ولااقسم بالنفس اللوّامة؛ سوگند به نفس آدمى که وى را بر کجى ها و کجروى ها ملامت مى کند».
«ان النفس لامّارة بالسوء؛ همانا نفس آدمى او را به سوى بدى فرمان مى دهد».

د: مسیرهاى دوگانه در پیش روى انسان (راه تعالى، راه انحطاط)

«قد تبیّن الرشد من الغیّ؛ راه رشد و تعالى، از راه ضلالت و گمراهى باز نمایانده شده است و هر یک قابل شناسایى است». (بقره / 256).
«ألم نجعل له عینین. و لساناً و شفتین. و هدیناه النجدین؛ آیا قرار ندادیم براى انسان دو چشم و زبانى و دو لب، و آیا دو راه پیش پایش ننهادیم؟» (بلد / 10 و 8).

ه. انسان، خود انتخابگر یکى از دو راه

«إنّا هدیناه السبیل إمّا شاکراً و إمّا کفورا؛ راه را به انسان نشان داده ایم و او یا راه شکر و سپاس گزارى در پیش مى گیرد و یا راه کفران و ناسپاسى را». ( انسان / 3).

چهار. انسان، مجموعه اى از ضعفها و قوتها

«و خلق الانسان ضعیفاً؛ انسان ضعیف و کم طاقت آفریده شده است». (نساء/ 28).
«خلق الانسان من عجل؛ انسان در شالوده خلقتش عجله و شتاب زدگى قرار داده شده است».
(انبیاء/ 37).
«انّ الانسان خلق هلوعاً؛ انسان، حریص و ناشکیبا آفریده شده است». (معارج / 19).
«إذا مسّه الشرّ جزوعاً. و إذا مسّه الخیر منوعاً؛ زمانى که به انسان بدى روى آورد بى قرارى مى کند و هنگامى که توانمند گردد حرص مى ورزد و دیگران را از توان خویش محروم مى دارد». (معارج / 21 و 20).
«إنّه کان ظلوماً جهولا؛ همانا انسان، موجودى سخت سیه کار و جهل پیشه است». ( احزاب/ 72).
«انّ الانسان لربّه لکنود؛ انسان در برابر پروردگار خود بسیار ناسپاس است».
(عادیات / 6) .
این مجموعه آیات اگر به تنهایى مورد توجه قرار گیرند ممکن است این پرسش به ذهن آید که پس چرا خداوند چنین موجود ضعیف و ناتوانى را آفریده است که ناسپاسى کند و سزاوار کیفر و ملامت شود! یا اگر صفات ذاتی او است پس فایده هدایت و دعوت و تربیت چیست؟
ولى شرط بهره ورى از فرهنگ قرآن، جامع نگرى و مراد سنجى آیات است و ما زمانى به این جامع نگرى دست خواهیم یافت که جنبه هاى توصیفى و تکریمى قرآن را نسبت به انسان نیز مورد توجه قرار دهیم که برخى از آنها از قرار زیر هستند:
نسبت به انسان بحث های فراوانی در قرآن مطرح است که به اهم آنها اشاره می شود:

الف. ارزش های انسان

1. انسان خلیفة خدا در روی زمین(بقره (2)، آیه 30) و (انعام(6)، آیة 165).
2. ظرفیت علمی انسان بزرگترین ظرفیت هایی است که یک مخلوق ممکن است داشته باشد. بقره(2)، آیات 31-33.
3. دارای فطرتی خدا آشناست. اعراف(7)، آیه 172/ روم(30)، آیة 43.
4. انسان ترکیبی است از طبیعت و ماوراء طبیعت از ماده و معنی و جسم و جان.الم سجده
5. آفرینش انسان، آفرینشی حساب شده است، تصادفی نیست، انسان موجودی انتخاب شده و برگزیده است. طه(20)، آیه 121.
6. انسان دارای شخصیت مستقل و آزاد است، و امانت دار خدا است. احزاب(33)، آیة 72.
7. انسان از کرامت و شرافت ذاتی برخوردار است. اسراء(17)، آیه 70.
8. دارای وجدان اخلاقی است که زشت و زیبا را درک می کند. و الشمس(91)، آیات 8-9.
9. انسان جز با یاد خدا آرام نمی گیرد. رعد(13)، آیة 28 و انشقاق(84) آیة 6.
10. نعمت های زمین برای انسان آفریده شده است. بقره(2)، آیه 29/ جاثیه(45)، آیه 13.
11. هدف از خلقت انسان بندگی و اطاعت الهی است. ذاریات(51)
12. اگر خدا را فراموش کند خود را فراموش کرده. حشر(59)، آیة 18.
13. بعد از مرگ حقایق پوشیده بر او آشکار می گردد. ق(50)، آیه 22.
14. محرک انسان در کارها فقط مسائل مالی نیست؛ او ممکن است از حرکت و تلاش خود جز رضای آفریننده را نخواهد. فجر(89)، آیة 28.

ب. ضد ارزش ها

در عین حال همین موجود در قرآن مورد بزرگ ترین نکوهش ها قرار گرفته است.
1. او بسیار ستمگر و نادان است. احزاب(33)، آیه 72.
2. او بسیار ناسپاس است. حج(22)، آیه 66.
3. در صورتی که بی نیاز شود طغیان می کند. علق(96)،آیه 7.
4. انسان عجول است. اسراء(17)، آیة‌ 11.
5. در سختی ها خدا را یاد می کند و در راحتی ها فراموش کار می شود. یونس(10)، آیه 12.
6. انسان تنگ نظر است. اسراء(17)، آیه 100.
7. انسان حریص است. معارج(70)، آیه 19.
8. او مجادله گر است. کهف(18)، آیة 54.
9. تنها ایمان و عمل صالح باعث نجات او می شود. و العصر(103).

ج. توانایی های گوناگون انسان

عقل و اراده، مقاومت در مقابل غرائز و …

د. آگاهی های انسان

خدا آگاهی فطری
خود آگاهی حشر(59)، آیه 19.:
1. فطری
2. فلسفی
3. جهانی
4. خودآگاهی طبقاتی
5. خودآگاهی انسانی ر.ک: مرتضی مطهری، انسان و سرنوشت، قم، انتشارات صدرا، بی تا، ص 67-94.
و مباحث بی شمار دیگر…
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. انسان در قرآن، مرتضی مطهری.
2. انسان شناسی، محمد تقی مصباح یزدی.
3. انسان در قرآن، جوادی آملی.
4. انسان و سرنوشت، مرتضی مطهری.
5. تفسیر المیزان، علامة طباطبایی. آدرس ها بر اساس دلیل المیزان، نوشته الیاس کلانتری و عباس ترجمان می باشد. ج1، ص 111-112 و 186؛ ج 5، ص 316؛ ج 13، ص 186 و 240 ؛ ج 19، ص 295 ؛ ج 20، ص 242 و ص 356. ر.ک: همان، ص 63-65.
6. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی. حقیقت انسان، ج 27، ص 45 و ص 268؛ هدف از آفرینش انسان، ج 9، ص 24 و … برای تفصیل بیشتر ر.ک: فهرست موضوعی تفسیر نمونه، احمد علی بابایی، رضا محمدی، مدرسة امیر مؤمنان، ص 368 و 240-251.
7. انسان در قرآن، دکتر عبد الله نصری.
نصرى، عبداللَّه، فلسفه خلقت انسان، (تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، چاپ دوم، 1379)؛
همو، فلسفه آفرینش، (قم: دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1382)؛
جعفرى، محمد تقى، آفرینش و انسان، (قم: دارالتبلیغ اسلامى، چاپ دوم)، بى تا)..