با یک نگاه جامع و ادیان شناسانه به مکتب آسمانی اسلام به خوبی می توان اصول و مبانی را بدست آورد که ترسیم کننده زندگی سعادتمند است. برخلاف برخی مکاتب و نحله های دینی و اخلاقی که فرد گرا بوده و نسخه و برنامه ای جامع در خصوص راه و روش زندگی اجتماعی ندارند و تنها به برخی از ابعاد و نیازهای سطحی انسان پاسخ داده اند، آیین وحیانی اسلامی در خود منظومه ای از گزاره های دینی و اخلاقی را به همراه دارد که اجرایی کردن آنها در زندگی ضامن بقاء سلامت و سعادت انسان در زندگی دنیوی در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی و همچنین ارمغان آورنده خوشبختی ابدی و ماندگار در حیات اخروی است. به همین منظور برای نشان دادن زیبایی های شگفت انگیز آیین مقدس اسلامی در بعد زندگی اجتماعی سعی داریم در سلسله مقالاتی برخی از این اصول و شاخص های اخلاقی را مورد واکاوی قرار دهیم.

 
زندگی به رنگ خدا

در زندگی مادی همه انسان ها به نوعی بر سر یک دو راهی سرنوشت ساز قرار دارند، دو راهی مهمی که مسیر و جهت زندگی انسان را تغییر اساسی می دهد، یکی از این راه ها با همرنگ شدن با شیطان و تبعیت از خواهش های نفسانی و غرق شدن در لذت های ناپایدار دنیوی آغاز می شود و در نهایت با رسیدن به جهنم و عذاب الهی خاتمه می یابد و دیگری با همرنگ شدن با صفات الهی و آراسته شدن به صفات حمیده و نیکو[1] و تجربه حیات طیبه مادی شروع و در نهایت با رسیدن به رضوان الهی پایان می پذیرد. «قالَ اللَّهُ هٰذا یَومُ یَنفَعُ الصّادِقینَ صِدقُهُم ۚ لَهُم جَنّاتٌ تَجری مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدینَ فیها أَبَدًا ۚ رَضِیَ اللَّهُ عَنهُم وَرَضوا عَنهُ ۚ ذٰلِکَ الفَوزُ العَظیمُ؛[2]خداوند متعال می‌فرمایند: امروز، روزی است که راستی راستگویان، به آنها سود می‌بخشد؛ برای آنها باغهایی از بهشت است که نهرها از زیر (درختان) آن می‌گذرد، و تا ابد، جاودانه در آن می‌مانند؛ هم خداوند از آنها خشنود است، و هم آنها از خدا خشنودند؛ این، رستگاری بزرگ است!»

 
زندگی به رنگ خوشبختی با اصول اخلاقی

اصل احسان

یکی از این صفات حمیده و الهی که خدای متعال به نیکی از آن یاد کرده است، احسان و نیکوکاری است، خدای متعال در قرآن کریم در آیات متعددی بندگان خود را به این ویژگی اخلاقی و زیبا تشویق کرده است: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ؛[3] خداوند نیکوکاران را دوست مى‏دارد!» در واقع اصل احسان یکی از مهمترین و با ارزش ترین اصول اخلاق اجتماعی است که در فرهنگ قرآن در آیات متعددی به آن سفارش شده است: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ؛[4] خداوند به عدل و احسان فرمان مى ‏دهد».احسان معجون شگفت انگیزی است که در زندگی اجتماعی و خانوادگی بسیاری از مشکلات و موانع و آسیب های اخلاقی و  اجتماعی  را از پیش روی انسان بر می دارد و روح آرامش و زندگی مسالت آمیز را برای انسان به ارمغان می آورد.

 معنا و مفهوم احسان در فرهنگ اخلاق

احسان در معانی همچون نیکی کردن، انجام کار نیک و نیکی کردن به دیگران به کار برده شده است. برخی از لغت شناسان همچون راغب اصفهانی در تعریف و تبیین معنای احسان به این مطلب اشاره می کند: «و الإحسان‏ أن‏ یقابل‏ الخیر بأکثر منه، و الشرّ بأقلّ منه؛‏احسان عبارت است از جبران خوبی های دیگران به بهتر از آن و پاسخ بدی آنها به کمتر از آن».[5] علامه طباطبایی نیز در تفسیر شریف المیزان همین تعبیر را از احسان می پذیرد و این چنین بیان می دارد: «عدل به معنای مساوات در تلافی است؛ اگر خیر است خیر و اگر شر است شر؛ ولی احسان به معنای این است که خیری را با خیری بیشتر از آن تلافی کنی و شری را با شری کمتر از آن جواب گویی… و نیز ابتدا و تبرعاً به دیگران خیر برسانی».[6] آنچه مشخص است این نوع معنای احسان و نیکو کاری را لغت شناسان و مفسران قرآن از تعابیر قرآنی استفاده کرده اند برای نمونه قرآن کریم می فرماید:«وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ؛[7] و بدى را با نیکى مى‏زدایند، ایشان راست فرجام خوش سراى باقى‏».
 

 اکسیر آرامش و خوشبختی در زندگی

احسان معجون شگفت انگیزی است که در زندگی اجتماعی و خانوادگی بسیاری از مشکلات و موانع و آسیب های اخلاقی و  اجتماعی  را از پیش روی انسان بر می دارد و روح آرامش و زندگی مسالت آمیز را برای انسان به ارمغان می آورد، به طور مثال کارکرد احسان را می توان در محیط های مختلف از جمله همسایه داری، محیط اداری، محیط خانواده، محیط درسی و آموزشی و محیط های ورزشی… مورد مطالعه قرار داد. بدیهی است که فقدان این شاخص دینی و فاصله گرفتن از آن می تواند تبعات جبران ناپذیری از جنس خشم، عصبانیت، درگیری، تنش و مقابله به مثل فیزیکی را ایجاد نماید، فارق از این مباحث اهرم ارزشمند نیکو کاری به نوعی عبور از منیت و خواهش نفسانی است، و تمایل به خیر رسانی به دیگری است، ویژگی که می تواند عامل تقویت سایر شاخص های اخلاقی همچون انفاق، یاری رسانی، امداد و تعاون و دستگیری از دیگران شود.  

 
آثار و برکات احسان در فرهنگ اسلامی

1-اصلاح و بهبود روابط اجتماعی

بسیار اتفاق می افتد که بین افراد مشکلاتی ایجاد شده و روابط آنها به سردی و دشمنی و کینه منجر می شود، آداب و اخلاق اسلامی در فرهنگ قرآن در این چنین مواردی اصل اخلاقی احسان را سر لوحه جامعه اسلامی قرار می دهد؛ چرا که این معجون اخلاقی اگر به شکل صحیح و اصولی خود انجام شود نه تنها کینه و دشمنی ها را در روابط اجتماعی و خانوادگی از بین می برد؛ بلکه آن را به یک دوستی پایدار و مستحکم تبدیل می کند؛ کما اینکه باری تعالی در سوره فصلت می فرماید: «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ؛[8] هرگز نیکى و بدى یکسان نیست؛ بدى را با نیکى دفع کن، ناگاه (خواهى دید) همان کس که میان تو و او دشمنى است، گویى دوستى گرم و صمیمى است!» 

 
2-طول عمر و در امان ماندن از بلاهای طبیعی

نیکی کردن به دیگران یکی از مصادیق روشن صدقه است، از این رو در منابع روایی برکت این کار خدا پسندانه این چنین در زندگی انسان خود را نشان می دهد، امام صادق (علیه السلام) :«یَعیشُ النّاسُ بِاِحْسانِهِمْ اَکْثَرَ مِمّا یَعیشونَ بِاَعْمارِهِمْ وَ یَموتون بِذُنوبِهِمْ اَکْثَرَ مِمّا یَموتونَ بِآجالِهِمْ؛[9]مردم، بیشتر از آن که با عمر خود زندگى کنند، با احسان و نیکوکارى خود زندگى مى کنند و بیشتر از آن که با اجل خود بمیرند، بر اثر گناهان خود مى میرند».

 
3-توشه ای طلایی و جاودانه

همه ما انسانها محتاج ناچیز ترین کار خیر در آخرت هستیم و آرزو می کنیم که ای کاش به حیات دنیوی برمی گشتیم تااینکه برای لحظه ای کار نیک و احسانی را در پرونده اعمالمان ثبت و ضبط کنیم، کسانی که به حیات آخروی باور دارند هیچ گاه فرصت های ناب و زود گذر نیکی و احسان به دیگران را از خود سلب نمی کنند، در اهمیت و ارزش کار های نیک در کارنامه اعمال، در منابع روایی این چنین نقل شده است: حضرت علی(ع) می فرماید: «عَلَیک بِالْإِحْسَانِ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ زِرَاعَةٍ وَ أَرْبَحُ بِضَاعَةٍ؛ [10] بر شما باد به احسان و نیکوکاری در حق دیگران، که آن برترین و پرمنفعت ترین کشت و زرع و سود آخرتی برای شما خواهد بود. » و همچنین در روایت دیگری این چنین نقل شده است: «نِعْمَ زَادُ الْمَعَادِ الْإِحْسَانُ إِلَى الْعِبَا؛[11]خوب توشه است از براى روز بازگشت احسان کردن بسوى بندگان خدا.»
 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه بقره، آیه 138. صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ؛رنگ خدایى (بپذیرید! رنگ ایمان و توحید و اسلام؛) و چه رنگى از رنگ خدایى بهتر است؟! و ما تنها او را عبادت مى‏کنیم».
[2]. سوره مبارکه المائدة آیه ۱۱۹.
[3]. سوره مائده آیه 13.
[4]. سوره نحل، آیه 90.
[5]. مفردات ألفاظ القرآن،  ص552.
[6]. ترجمه المیزان، ج12، ص447.
[7].  سوره رعد، آیه 22.
 [8]. سوره فصلت، آیه 34.
[9]. دعوات(راوندى)  ص 291، ح 33.
[10]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص383، ح8714.
[11]. همان، ص385،ح8768.