شیخ طوسی، ‌از مشایخ طراز اول و مؤثر شیعی در حدیث، تفسیر، فقه، اصول، کلام و رجال به شمار می رود.
معمولاً ‌هر عالمی در رشته یا رشته های خاص و محدودی به اجتهاد و درجه ی عالی نائل می شود. اما شیخ طوسی در غالب علوم سرآمد دیگران است و کمتر کسی در جامعیّت در علوم مختلف قابل مقایسه با شیخ طوسی است. در علم رجال، چهار اثر برجسته ی رجالی موجود است که دو مورد آنها با نامهای رجال طوسی (=ابواب ) و الفهرست از مؤلفات شیخ طوسی است. دیگر اثر رجالی برجسته، ‌رجال کشی است که در بردارنده ی اغلاطی است و شیخ طوسی در اختیار معرفة الرجال کشی است که دربردارنده ی اغلاطی است و شیخ طوسی در اختیار معرفة الرجال به تهذیب آن پرداخته است. چهارمین اثر رجالی نیز رجال نجاشی است که تهذیبی از الفهرست شیخ طوسی است. بنابراین شیخ طوسی به نحوی در آثار رجالی یاد شده حضور مؤثر دارد، لازم به ذکر است از اثر رجالی دیگر با عنوان رجال ابن الغضاثری از آن احمد بن حسین بن عبیدالله غضائری در کتب پیشینیان یاد شده است که امروزه جز ذکر آن در مصادر رجالی، اثری در دست نیست. (1)
در علم تفسیر نیز شیخ طوسی از پیشگامان تفسیر شیعی به شمار می رود؛ زیرا پیش از او تفسیر جامعی مشتمل بر همه ی علوم قرآن وجود نداشته است و چنانکه او در مقدمه ی تبیان تصریح می نماید تفاسیر موجود در عصر شیخ، همگی از دریچه ی خاص به قرآن نگریسته اند. برخی به حسب تمایلات کلامی از نگاه علم کلام، ‌قرآن را تفسیر کرده اند و عده ای به حسب توانایی در ادبیات عرب و علم بلاغت به جنبه های بلاغی و ادبی قرآن حصر نظر کرده اند. بالاخره تفسیری که جامع جنبه های قرآنی باشد به نگارش در نیامده بود. اما شیخ طوسی به دلیل جامعیّت در علوم و فنون دینی، با نگاهی جامع و مشتمل بر علومی چون لغت، ادبیات، کلام، ‌فقه، اصول، و… به تفسیر قرآن پرداخته است و اساساً شیخ طوسی انگیزه ی خود را از تألیف چنین تفسیری، فقدان جامعیّت تفاسیر پیشین اعلام می کند. بنابراین دقیقاً به همین معنا می توان شیخ طوسی را نخستین مفسر شیعی دانست.
همچنین فقاهت شیخ طوسی نیز از برجستگی خاصی برخوردار است. او نخستین فقیه شیعی در تدوین فقه تطبیقی و فقه تفریعی و از مؤثرترین فقهای عالم تشیع است؛ امروزه کمتر کتاب فقهی وجود دارد که از شیخ طوسی و آراء او یاد نکرده باشد؛ در کتاب معروف جواهر که امروزه جهت تحصیل اجتهاد فقهی قرائت می شود، صفحه ای نیست که آراء شیخ طوسی در آن مطرح نشده باشد. افزون بر آن کتاب النهایه شیخ طوسی به عنوان نخستین رساله ی عملیه به شمار می رود. المبسوط او نیز به مثابه اولین فقه اجتهادی در عالم تشیع است. همچنین شیخ طوسی را مؤسّس در فقه و مُبدع پایه ی اجتهاد در احکام دانسته اند.(2) امروزه نیز پس از گذشت بیش از هزار سال از حیات شیخ طوسی، آرای مبانی و شیوه ی فقهی او همچنان مورد توجه محققان و فقیهان می باشد.
فقه تطبیقی، فقه فتوایی، ‌فقه تفریعی و فقه استدلالی از روش های فقهی شیخ طوسی است. مهم ترین اثر شیخ در فقه فتوایی، کتاب النهایه و اثر اصلی او در فقه تطبیقی الخلاف است. (3)
شیخ طائفه بر پایه ی روش های یاد شده توانست از بزرگترین مؤسسان مروّجان روش اجتهاد و استنباط فقهی به شمار رود. اجتهاد فقهی که مانند آن در دوره های پیشین فقه امامیه با این سبک و حجم، ‌متداول نبوده است. هر چند علم کلام در عالم تشیّع پیش از ظهور شیخ طوسی مطرح بوده است و شیخ مفید (338-413) و شریف مرتضی(335-436) از بارزترین عالمان شیعی در علم کلام بویژه در مباحث امامت بوده اند. اما با تألیفات شیخ طوسی، علم کلام در محور امامت توسعه فوق العاده ای پیدا کرد. که از این میان می توان به تلخیص الشافی، الغیبه، ‌المفصّح بالامامه، ‌الاستیفاء فی الامامه و المسائل فی الفرق بین النبی و الامام ذکر کرد.
دومین اثر در علم اصول شیعه، ‌کتاب عدة الاصول شیخ طوسی است. این کتاب که از امهّات منابع اصول فقه شیعه است پس از کتاب اصول سیّد مرتضی با عنوان الذریعة الی اصول الشریعة نگاشته شده است، هر چند شیخ طوسی خود آن را نخستین کتاب کامل در اصول فقه شیعه می داند.
شیخ در علم حدیث نیز دو کتاب با عناوین تهذیب و استبصار تألیف نموده است. دو اثر یاد شده با کتاب الکافی کلینی و من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق از کتابهای چهارگانه ی معتبر شیعی در حدیث به شمار می رود که از گذشته تا به امروز معیار استنباط احکام شرعی فقیهان بوده است.
شیخ طوسی در محور ادعیه و عبادات آثاری چون مصباح المتهجد و هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد درد. که این کتابها از نخستین و اساسی ترین کتاب های دعایی به شمار می روند.
کتاب الفهرست شیخ طوسی نخستین کتاب شناسی شیعی است. هر چند پیش از او ابن ندیم اثری در کتاب شناسی با عنوان الفهرست دارد، اما ابن ندیم از کتابفروشان صاحب قلم بوده است نه عالم دینی.
لازم به ذکر است حجیّت خبر واحد از آرای محوری و مؤثر در اندیشه ی شیخ طوسی است.
شیخ طوسی برخلاف استاد خود سیّد مرتضی، ‌خبر واحد را با احراز شرایطی در فقه حجّت می داند و بر این اساس پایه های گسترش فقه شیعی را فراهم می نماید. اما شیخ طوسی در اصول دین و تفسیر، حجیّتی برای خبر واحد قائل نبوده است و همین مبنا سبب می شود او اخبار واحدی از حسن بصری، ‌قتاده، ‌شاگرد حسن بصری و دیگران در کنار اقوال امامان معصوم (علیه السلام) ذکر کند؛ چرا که از نگاه او اخبار واحد در تفسیر، فاقد حجیّت بوده و صرفاً جهت تأمّل بیشتر در قرآن آورده شده اند.
عقل گرایی از دیگر ویژگی های بارز در آثار شیخ است و شیخ الطائفه همانند مشایخ خود، ‌سیّد مرتضی و شیخ مفید، ‌مروّج عقل گرایی در جهان اسلام بوده است. نگاه عقلانی و نقادانه ی شیخ در احادیث، اقوال و آرای کلامی، ‌اصولی و فقهی دیگران، از برجستگی خاص آثار اوست که فارغ از درستی و نادرستی آرای برآمده از نگاه انتقادی شیخ به مسائل، حاکی از فرا رفتن شیخ از نگاه جمودگرایانه به ظاهر احادیث و آیات، و مداومت در ساحت عقلانی است.
با وجود آنکه شیخ از محدثان عظیم الشأن جهان اسلام است و کتاب تهذیب الاحکام و استبصار او بهترین گواه بر این مدعاست، ‌او مسائل اصول دین را صرفاً ‌حق عقل دانسته و تعبد و تقلید را در آن جایز نمی شمرد. او در عدة الاصول در انتقاد از گروهی از جامدان و قشریان شیعه می نویسد: اگر از اینان در باب توحید یا عدل یا امامت یا نبوت پرسش شود بجای آنکه به دلیل عقلی استناد کنند صرفاً به ذکر روایات می پردازند.(4) البته روایات، نقش اصلی در هدایت و راهنمایی عقول به عهده دارند اما اصول عقاید باید اجتهاداً و از روی فهم مستقیم برای اذهان روشن شود. (5)
از دیگر ویژگی های شیخ طائفه، تغییر عقیده در نسبت با مسئله ی واحد است؛ ایشان تعصبی به رأی و نظر خویش نداشته و به سرعت با پدیدار شدن حقیقت، ‌از نظر پیشین خود برمی گردد.

پی نوشت ها :

1. حکیم، حسن عیسی، الشیخ الطوسی ابوجعفر محمد بن الحسن، بغداد، 1395، صفحات 336-337.
2. همان، ‌ص451.
3. طباطبائی، پژوهشی در فقه شیخ طوسی، بخش اول، ش 23، صفحات 22، ‌222، 225.
4. مطهری، ‌مرتضی، الهامی از شیخ الطائفه، ‌در یادنامه شیخ طوسی، ج3، ‌به اهتمام محمد واعظ زاده خراسانی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1354، ص333.
5. طوسی، محمد بن حسن، ‌عده الاصول، چاپ محمدرضا انصاری قمی، ‌قم ستاره 1417، ‌ج1، ‌ص133.

منبع مقاله :
صلواتی، عبدالله؛ (1388)، پیشرو دانایان(مروری بر زندگی و آثار شیخ طوسی)، تهران: نشر همشهری، چاپ اول 1390