هر نعمتی بوسیله هر کسی که به انسان برسد در واقع از طرف خداوند متعال است، زیرا قرآن کریم می فرماید: “وَمَا بِکُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّـهِ”، “آنچه از نعمتها دارید، همه از سوی خداست”.[1]

نعمت های الهی هر انسان را دربرگرفته است و باران نعمت های پروردگار بر هر انسان به قدری در حال باریدن است که قرآن کریم می فرماید: “وَإِن تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّـهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ اللَّـهَ لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ”، “و اگر نعمت خدا را بشمارید، هرگز نمی‌توانید آن را احصا کنید؛ خداوند بخشنده و مهربان است”.

راجع به این آیه شریفه یکی از نکات مهم و جالب توجه این است که علاوه بر اینکه انسان ها از شمردن همه نعمت های الهی عاجزند، انسان ها از شمردن حتی یک نعمت نیز ناتوانند، زیرا در این آیه کلمه نعمت به صورت مفرد بکار رفته است نه به صورت جمع. اگر کلمه نعمت به شکل جمع مانند نِعَم یا نَعْماء بود آن گاه معنایش عجز از شمردن همه نعمت های الهی بود، اما در این آیه کلمه نعمت به شکل مفرد آمده است. از این مفرد بودن کلمه نعمت می توان این نکته را استفاده کرد که شاید این اشاره به این مطلب باشد که در باطن و در راه رسیدن یک نعمت الهی به انسان، نعمت های فراوان دیگری نیز وجود دارند که انسان ها از شمردن آنها عاجزند.

بنابراین نعمت الهی را نمی توان شمرد اما می توان آن را یاد کرد. قرآن کریم در آیات متعددی دستور به ذکر و یاد کردن نعمت های الهی می دهد. یکی از آن آیات، آیه سوره مبارکه فاطر است که در این آیه خداوند متعال به همه انسان ها دستور داده است که نعمت خدا را یاد کنند: “یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّـهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّـهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّىٰ تُؤْفَکُونَ”، “ای مردم! به یاد آورید نعمت خدا را بر شما؛ آیا آفریننده‌ای جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟! هیچ معبودی جز او نیست؛ با این حال چگونه به سوی باطل منحرف می‌شوید؟!“.[2]

برخی از نکاتی که از این آیه بدست می آیند به شرح ذیل است:

۱. در این سوره مبارکه در سه آیه خطاب “یَا أَیُّهَا النَّاسُ” آمده است که اولین مورد آن همین آیه است.

۲. دستور به یاد کردن نعمت الهی همگانی است و اختصاص به مومنان یا مسلمانان ندارد، بلکه همه انسان ها باید نعمت الهی را یاد کنند، لذا در اینجا نفرموده: یا ایها الذین آمنوا، بلکه می فرماید: “یَا أَیُّهَا النَّاسُ”.

۳. یکی از راه های یاد خدا، یاد نعمت اوست، چنانکه در آیات دیگر نیز دستور به یاد نعمت داده شده است.

۴. پس از دستور به یاد کردن نعمت الهی، دلیل می آورد و دلیل را با سوال آغاز می کند، سوال کردن روشی برای بیدار کردن فطرت انسان است، زیرا انسان هنگام جواب دادن باید فکر کند و درباره ابعاد مختلف سوال بیندیشد. سوال این است که “آیا آفریننده‌ای جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟”. انسان هر چه اندیشه و جستجو کند نمی تواند آفریننده ای جز خدا برای خود بیابد، مگر آنکه پاسخ بی دلیل و سخن گزافی بگوید. چون هر آنچه پیرامون خود می بیند یا انسان هایی مثل خود اویند یا حیوانات هستند یا اشیای جامد که همه اینها نیازمند خالقی هستند. وقتی انسان کسی را شایسته خالقیت نمی یابد، آن گاه اقرار به خالقیت خداوند متعال می کند.

۵. پس از خالقیت، رازقیت را مطرح کرده است. یعنی خدا که خالق است رازق نیز اوست و رزق را فقط او می دهد اما از طریق اسباب طبیعی، لذا می فرماید: “یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ”.

۶. بعد از اینکه به انسان ها هشدار می دهد و فطرت آنها را بیدار می کند، آنها را به خاطر بیراهه رفتن با تعبیر “فَأَنَّىٰ تُؤْفَکُونَ” توبیخ می کند. لذا نخست هشدار می دهد و سپس توبیخ می کند، نه آنکه بدون هشدار توبیخ کند.

۷. اگرچه فطرت انسان گواهی به خالق و رازق بودن خدا می دهد، اما ممکن است عوامل منحرف کننده بیرونی انسان را دچار شک و تردید کنند که نیاز به بیدار کردن فطرت انسان باشد، و این انحراف از مسیر توحید به قدری زیاد باشد که علاوه بر هشدار نیاز به توبیخ باشد.

۸. دلیلی را که اقامه کرده است، در ضمن آن رزق که مورد علاقه و نیاز عموم بشر است، نیز لحاظ شده است.

۹. پس از سوال کردن، خود پاسخ آن را می دهد: “لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ”، بنابراین هر راهی غیر از راه توحید، بی راهه است.

۱۰. با توجه به این آیه شریفه مبلّغان دینی می توانند یکی از بهترین شیوه های دعوت مردم به سوی خداوند سبحان را یادآوری نعمت های الهی قرار دهند و با یادآوری نعمت های پروردگار مردم را از انحراف و گمراهی بازدارند.

طبیعتاً هنگامی که انسان به یاد کسی می افتد که آن شخص در حق او احسان و نیکوکاری کرده است، آن گاه در دل خود نسبت به او احساس تواضع و فروتنی می کند. به همین صورت وقتی انسان نعمت های الهی را یاد کند نسبت به خداوند متعال احساس خضوع و تواضع می کند و در می یابد که فقط او شایسته عبادت است و باید از دستورات او اطاعت کرد.

اما وقتی انسان بر نعمت هایی که خداوند سبحان به او ارزانی داشته است، بی اعتنایی، ناشکری و بی توجهی کند، کم کم غرور و تکبر او را فرا می گیرد و از دستورات او سرپیچی می کند و به بیراهه و گمراهی می رود.
یاد نعمت های الهی به قدری ارزشمند است که می توان به وسیله آن از بیراهه به راه توحید برگشت و فقط خدا را اله دانست، زیرا انسان به هر سویی بنگرد نعمت های الهی را می یابد، چه در درون خود و چه در موجودات و نظام هستی.

گاهی انسان اگر فقط بر یک نعمت متمرکز شود و درباره آن به تفکر بپردازد، نعمت های فراوانی را در سلسله و مراحل قبل از همان یک نعمت خواهد یافت که هر کدام از مراحل به حدی لازم و ضروری است که اگر فقط آن یک مرحله از سلسله مراحل حذف شود هرگز انسان به این نعمت دست نخواهد یافت. انسان در این تفکر عمیق خود به این نتیجه می رسد که خداوند رحمن است که همه این سلسله ها و مراحل و مراتب را کنار یکدیگر گذاشته و این نعمت را به انسان ارزانی داشته است.

اکنون بیندیشد که هر نعمتی مستلزم نعمت های فراوان دیگری است که این نعمت از آن مراحل عبور کرده تا به دست انسان رسیده است، بنابراین همه نعمت ها دارای آن اسباب و مراحل فراوانند، پس انسان چقدر باید شکرگزار نعمت های خداوند متعال باشد.