* شیخ مفید

تا «قبل از شیخ مفید، بزرگان مذهب تا می‌توانستند از نصوص و منقولات، پا فراتر نمی‌نهادند و علمای شیعه در اصول و فروع، به کلام خدا و سنت نبوی بیشتر استناد می‌جستند تا به مبانی عقلی و فلسفی» [1] اما در این دوره و به‌ویژه با ظهور شیخ مفید، به«عقل‌گرایی» گسترده‌تر از گذشته توجه شد. شیخ مفید هم مناظره می‌کرد و هم کتاب منتشر می‌ساخت.
از این رو، شیخ مفید در طول حیات خود مناظرات گوناگونی کرد که از جمله آن‌ها می‌توان به مناظره با قاضی عبدالجبار معتزلی، قاضی ابوبکر اشعری باقلانی، علی بن عیسی رمانی و دیگر علمای جماعت اشاره کرد. همچنین کتاب‌هایی مانند «تصحیح الاعتقادات» ، «الجمل» ، «الاختصاص» و «اوائل المقالات» شیخ، مطالب عمده‌ای را درباره دفاع از اعتقادات شیعی و محاجه با مخالفان در بر می‌گیرد.

تصویر تزئینی است!
شیخ مفید افزون بر حراست علمی از تشیع، رهبر شیعیان هم بود. «در عصر شیخ مفید که خود عرب بود، شیعیان از آزادی و احترام بیشتری برخوردار گردیدند. وجود فقیه عالی‌مقامی چون شیخ مفید در میان آنان، اعتبار آن‌ها را بالا برد و بیش از پیش نزد دوست و دشمن، بر احترام آنان افزود. شیخ مفید شیعیان را از پراکندگی نجات داد و اوضاع اسف‌بار آن‌ها را سامان بخشید تا آن جا که به اوج عزت رسیدند.» [2]

* علامه ابن مطهر حلی

عالم جلیل‌القدر دیگری که در پاسداری از حریم عقاید شیعه، یگانه دوران خود بود، علامه ابن مطهر حلی است. او چند نسل پس از شیخ مفید متولد شد و آثار متعددی در شرح و اثبات اصل امامت از خود به یادگار گذاشت. کتاب‌هایی مانند «نهج الحق و کشف الصدق»، «الفین»، «الباب الحادی عشر»، «منهاج الکرامه» و تعداد دیگری از مصنفات علامه که درباره مسائل عقیدتی شیعه و پاسخ به شبهات مخالفان نوشته شده است. علمای شیعه بارها بر این کتاب‌های ارزشمند علامه، شرح و تعیلقه نوشته‌اند و هنوز هم برای دانشجویان عقیده شیعه مرجع مهم و قابل تاملی به شمار می‌آیند.

نمونه دستخط علامه حلی

آثار گرانسنگ علامه در زمینه امامت
تاثیر علامه حلی در فضای علمی زمانه‌اش به‌گونه‌ای بود که ابن تیمیه، عالم شاذ حنبلی را بر آن داشت که ردیه‌ای بر منهاج الکرامه بنویسد. او در این ردیه که حاصلش کتاب «منهاج السنه» شد و امروز از کتب مقدس وهابیت عربستان به شمار می‌آید، از توهین به علامه هم فروگذار نکرد که علمای اهل سنت را نیز به اعتراض واداشت. [3] همچنین علامه حلی در صورت لزوم به مناظره با علمای جماعت هم می‌پرداخت و در این مناظرات همانند آثار قلمی‌اش، پوشیده در نزاکت و منطق به بحث می‌نشست.

* قاضی نورالله شوشتری

قاضی در سال 596 هجری قمری در شوشتر خوزستان دبده به جهان گشود. او با بیست و چهار واسطه به امام سجاد (علیه‌السلام) می‌رسید و از طرف مادر به سادات مرعشی منسوب بود. علامه نورالله در خانواده‌ای اهل علم پرورش یافت. علوم اولیه را در میهن خود آموخت و سپس دانش خود را در مشهد تکمیل کرد. در سال 993 هجری قمری به درجه اجتهاد نائل شد.

آرامگاه قاضی نورالله در هندوستان
علامه نورالله شوشتری در سال 993 برای ترویج و تبلیغ مذهب شیعه به هندوستان مهاجرت کرد. در آنجا، قاضی به تایید کتاب تفسیر اهل سنت و حاکم سنی لاهور پرداخت تا فضای لازم برای تبلیغ و کار خود را فراهم کند. سلطان جلال‌الدین اکبرشاه تیموری، سلطان حکومت گورکانی که از مراتب فضل نورالله شوشتری آگاه شد او ر به مقام قضاوت نصب کرد. با این وجود برخی متعصبین جماعت همیشه در پی ضربه زدن به او بودند. یکبار حتی به خاطر ذکر لفظ «علیه الصلاة و السلام» پس از نام امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) بر قتل وی اجماع کنند. با این حال قاضی تا پایان حکومت اکبر گورکانی در امان بود.

سید شوشتری در دفاع و حراست از عقاید تشیع کتاب معروف «احقاق الحق» را تالیف کرد. این کتاب پاسخی بود بر کتاب «ابطال الباطل» فضل‌الله روزبهان که خود این کتاب ردیه‌ای علیه کناب «کشف الحق و نهج الصدق» علامه حلی بود. [4] اما این کتاب مخفی بود. طبق زندگی‌نامه‌ای که آیت‌الله مرعشی نجفی پیرامون این عالم بزرگوار نوشته‌اند، «یکی از طلاب سنی را به نام اینکه شیعه شده واداشتندکه دائما با قاضی معاشرت کرد تا به حدی که جلب اطمینان او را نمود و تدریجا یک نسخه از کتاب احقاق الحق را این طلبه شقی خائن به خط خود استنساخ کرد. و آن را نزد پادشاه [جهانگیر گورگانی جانشین اکبرشاه] آورد و او را کاملا غضبناک نمود» و این مقدمه‌ای شد بر آن که سرانجام قاضی در راه دفاع از عقاید شیعه به طرز فجیعی به شهادت رسید. [5]

* سلطان الواعظین

آیت‌الله سید محمد شیرازی ملقب به سلطان‌الواعظین در ذی‌قعده 1314 هجری قمری متولد شد. این عالم بزرگ پس از گذراندن تحصیلات در حوزه‌های علیمه تهران، قم و کربلا در محضر استادانی مانند آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم آیة‌الله حائری یزدی، مشغول تالیف و تبلیغ شد. آیت‌الله شیرازی به کشورهای متعددی سفر کرد و با علمای ادیان به مناظره پرداخت. در یکی از این مناظره‌ها در هند، گویا گاندی هم حضور داشته است. [6]

اثر مهم و ماندگار ایشان، «شب‌های پیشاور» است که نامی آشنا برای اهل مطالعه به شمار می‌آید. شب‌های پیشاور حاصل مناظره‌های گردآوری‌شده سلطان الواعظین با چند تن از علمای اهل سنت پیشاور پاکستان است که طی ده جلسه از 23 رجب 1345 هجری قمری انجام شد. متن این جلسات در آغاز در پاورقی جراید و مطبوعات منتشر شد و سپس با ویرایش شخص آیت‌الله شیرازی به چاپ رسید. تالیف مرحوم سلطان الواعظین یکی از پرطرفدارترین کتاب‌ها در زمینه دفاع از عقاید شیعه است که تاکنون به چاپ‌های متعددی رسیده و به عربی هم ترجمه شده است.

* علامه محمدرضا مظفر

شیخ محمدرضا مظفر در پنج شعبان سال 1322 قمرى در محله‏ «براق» نجف اشرف به دنیا آمد. نامش را به خاطر پدرش که پیش از تولد او درگذشته بود «محمدرضا» گذاشتند. محمدرضا مظفر با سرپرستى برادر بزرگ‏ترش شیخ عبدالنبى رشد و نمو یافت. خاندان او، «آل مظفر»، از دودمان‌های وجیه و شهره به علم و دانش در نجف بودند. پس از درگذشت شیخ عبدالنبى، برادر دیگرش، شیخ محمدحسن مظفر سرپرستى خانواده را به عهده گرفت.

مرحوم مظفر معتقد بود که بهترین راه نزدیکی شیعه و سنی، افزایش آگاهى‌های عمومی و کوشش دانشمندان و قلم‌به‌دست‌های بصیر و نیک‌خواه شیعه و سنى است. او از طرح و اجرای مباحثه‏‌ها و مناظره‏‌هاى مفید و عالمانه دفاع می‌کرد و دو طرف را از تعصب‏‌ورزی بی‌جا برحذر می‌داشت. برپایه همین رویکرد، خود علامه مظفر كتابی با عنوان «السقیفه» تالیف کرد كه به دور از تعصب و با بیانی کاملا محققانه و خیرخواهانه، رویداد سقیفه بنی‌ساعده را تحلیلی تاریخی می‌کرد. او در این كتاب، دو عامل «هواى نفس» و «ابهام وقایع تاریخى» را بزرگترین مسبب اشتباه مورخان در تحلیل و ارزیابى وقایع تاریخى معرفى كرده است. یکی دیگر از کارهای قابل ذکر شیخ در این باره انتشار کتاب «عقاید الامامیه» است که در نوع خود کم‌نظیر و پیشتاز به شمار می‌آید.

* علامه محمدحسین آل کاشف‌الغطاء

شيخ محمد حسين كاشف‎الغطاء، در سال 1294 هجری قمری در محله عماره نجف ديده به جهان گشود. جد او آيت‌الله شيخ جعفر كاشف‎الغطاء سرشناس‎ترين و پرآوازه‎ترين فرد اين خاندان است و فرزندان و نوادگان وی از دانشمندان و مجتهدان بزرگ عراق بودند. این عالم ارجمند افزون بر رهبری جمع کثیری از شیعیان و نمایندگی شیعه در مجالس متعدد، آثار گرانسنگی هم در دفاع از حریم شیعه تالیف کرد. آن دوران زمانی بود که بسیاری از علمای معاصر شیعه، به تالیف کتاب‌هایی پرداختند که ماهیت و حقیقت تشیع و اصول اعتقادی آن را به‌ویژه به پیروان دیگر مذاهب معرفی کند. اما در این میان، کتاب «اصل‌الشیعة و اصولها» (آیین شیعه و اصول اعتقادی آن)، به قلم آیت‌الله محمدحسین الکاشف‌الغطاء تاثیر عجیبی بر جهان اسلام گذاشت.

آیت‌الله مکارم شیرازی که این کتاب را ترجمه‌ای روان و خواندنی کرده است، درباره این اثر ارزشمند می‌نویسد: «مرحوم کاشف‌الغطاء، این دانشمند و محقق بزرگ شیعه، حقاً دین خود را به ساحت مقدس حضرت جعفربن محمد (علیهما‌السلام) باانتشار کتاب «اصل الشیعه» ادا نمود. او با قلم توانا و موشکاف و پرمغز خود توانست بسیارى از پرده‌هاى اوهام را پاره کند و عقاید شیعه را آن‌چنان که هست به عموم مسلمانان معرفى نماید، تا بدانند شیعه نه بت‌پرست است و نه خارج از دین، نه على (علیه‌السلام) را خدا مى‌داند و نه او را از پیغمبر اسلام (صلى‌الله‌علیه‌وآله) شایسته‌تر مى‌شناسد، نه در دین خدا بدعتى گذاشته و نه قرآن را ناقص و تحریف یافته مى‌داند.»

* علامه عبدالحسین امینی

علامه شیخ عبدالحسین امینی در سال 1320 هجری قمری در تبریز زاده شد. تحصلات خود را از مدرسه طالبیه، کانون علمی و معرفتی تبریز آغاز کرد و از استادان آن دیار، دروس مقدماتی علم دین را آموخت. طبق رسم آن دوران، برای تکمیل اندوخته‌های علمی خود راهی حوزه پررونق نجف اشرف شد. آیات عظام شیخ عبدالکریم یزدی، سید ابوالحسن اصفهانی، محمدحسین آل کاشف‌الغطاء و کمپانی، از استادان او در حوزه نجف بودند. علامه را به زهد و تقوا و پشتکار عظیمش ستوده‌اند و همه این‌ها را می‌توان در تالیف شاهکار عظیم حوزه‌های شیعه، مجموعه «الغدیر» مشاهده کرد.

الغدیر دایرة‌المعارفى است درباره امامت و وصایت امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) که حول محور حدیث شریف غدیر خم مطرح می‌شود. علامه در این کتاب به نقد آثار و اشکالات افرادی مانند ابن تیمیه، آلوسى، قصیمى و رشیدرضا می‌پردازد. او در جستجوی اسناد حدیث غدیر کوشش فراوانی کرد تا راویان حدیث غدیر را از میان صحابه (110 نفر)، تابعین (84نفر) پیدا کرد. [7] افزون بر این علامه در آثار ادیبان و تاریخ‌نویسان نیز به جستجوی ردپای غدیر گشت و نشان داد که نوعی تواتر عمومی درباره این واقعه و وصایت حضرت علی (علیه‌السلام) وجود دارد. آیت‌الله امینی عمر شریف خود را حقیقتا صرف این کتاب و دفاع از حریم شیعه کرد برای همین هم امروز هرگاه نامی از دفاع از شیعه و غدیر می‌آید همه اذهان به سوی این عالم غیور شیعه متوجه می‌شود.

* علامه شرف‌الدین عاملی

علامه شرف‌الدین متولد 1290 هجری قمری در کاظمین عراق است. این عالم جلیل القدر در هشت سالگی به همراه پدر راهی لبنان شد و همان جا تحصیل دروس حوزوی را آغاز کرد. در هفده سالگی با دخترعموی خود ازدواج کرد و برای تکمیل تحصیلات به عراق رفت. پس از دریافت اجازه اجتهاد در سی و دو سالگی به لبنان بازگشت و در آنجا حوزه علمیه‌ای تاسیس کرد. مدتی نگذشت که مردم لبنان دریافتند دارای رهبری واقعی و راهنمایی حقیقی شده‌اند.

سید اهل مبارزه و سیاست بود. یکی از مهمترین مجاهدات او مقابله با استعمار فرانسه و کوشش برای استقلال لبنان بود. علامه ضمنا از حرکت‌هایی مانند نهضت ملی کردن نفت در ایران و ملی کردن کانال سوئز در مصر حمایت کرد. اما جدای از این اقدامات، در عرصه عقیده و علم نیز به پاسداری از اسلام حقیقی پرداخت. در این راستا مهمتر اثری که به رشته تحریر درآورد و انصافا هم ماندگار و سودمند شد، کتاب «المراجعات» مجوعه مکاتبات مناظره‌گونه ایان با شیخ سلیم بشری مصری، عالم اهل سنت و شیخ الازهر وقت است که در آن به دفاع از تشیع، اعتقادات آن و دلایل پیدایش آن می‌پردازد. اجتهاد در مقابل نص هم اثر دیگر علامه در همین زمینه است.

* آیت‌الله سید مرتضی عسکری

علامه ‌آیت‌اللّه‌ سید مرتضی‌ عسكری، در سال‌ 1293 هجری‌ خورشیدی‌ در شهر سامرا پای‌ به‌ عرصه‌ هستی‌ نهاد. خانواده‌ او، روحانی‌ و ایرانی‌ الاصل‌ و اهل‌ ساوه‌ بودند اما، دست‌ تقدیر، والدین‌اش‌ را به‌ این‌ شهر كشانده‌ بود تا در جوار قدسی‌ امام‌ هادی‌ و امام‌ عسكری(علیهماالسلام) سكنا گزیند. ‌علامه خیلی زود از نعمت پدر و مادر محروم شد. از ده‌ سالگی، به‌ امید روزی‌ كه‌ خوشه‌چین‌ دامن‌ معرفت‌ مكتب‌ امامت‌ گردد و جهان‌ اسلام‌ از كام‌ زلال‌ او بهره‌ور شود، تحصیل علوم‌ دینی‌ را آغاز کرد.

علامه‌ سید مرتضی‌ عسكری، دارای‌ تألیفات‌ فراوانی‌ به‌ زبان‌های‌ عربی‌ و فارسی‌ است. با این حال آنچه بیشترین شهرت و البته برکت معنوی را برای او و شیعیان همراه آورد نشر آثار گرانبهایی بود که از عقاید شیعه دفاعی همه جانبه می‌کرد. او افزون‌ بر بررسی‌ كتب‌ شیعه، احادیث‌ و روایات‌ اهل‌ سنت‌ را نیز به طور گسترده مورد بررسی‌ قرار داد و از آثارمورد اعتماد آنان‌ درصدد پاسخگویی برآمد. پرده‌برداری از افسانه دروغین عبدالله بن سبا، رفع شبهات اعتقادی مانند توسل و شفاعت، بررسی عمیق ماجرای سقیفه نقش عایشه در تاریخ اسلام از مهمترین کارهای علامه عسکری است.

* آیت‌الله سید کمال حیدری

آیت‌الله سید کمال حیدری در سال 1335 هجری شمسی در کربلاى معلا دیده به جهان گشود. از دوران نوجوانی در کنار تحصیل دروس رسمی‌ به دروس حوزوی علاقه‌مند شد و در نتیجه وارد حوزه علمیه شد. ایشان در عراق نزد علمایی مانند شهید صدر و آیت‌الله خویی و نیز در قم به درس آیات عظام جواد تبریزی، وحید خراسانی، جوادی و حسن زاده آملی رفت و فقه و اصول و فلسفه و عرفان نظری را فراگرفت. در زمینه اجتماعی و سیاسی نیز فعالیت‌هایی داشت كه از سوی رژیم بعث تحت پیگرد قرار گرفت و سرانجام به ایران هجرت کرد. علامه حیدری برادر سه شهید هستند که به دست رژیم ظالم بعث به مقام شهادت نائل گشتند.

علامه حیدری در برنامه تلویزیونی المطارحات فی العقیده
اما آنچه بیش از همه نظر عموم را به‌ویژه در کشورهای عربی به علامه جلب کرد مناظره‌ها و مباحث دقیق علمی، معارفی و اعتقادی بود که در دفاع از تشیع و اسلام حقیقی انجام شد. علامه با حضور در برنامه‌های رادیویی و تلويزيونى عرب زبان است به مدت بیش از یک دهه در تبیین معارف حقه مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و پاسخ به اندیشه‌های انحرافی جریان سلفی-وهابی کوشش کرد. این امر تا بدان جا پیش رفت که مراکز عمده سلفی‌گری و وهابی‌گری به تکاپو افتاده و جوایز هنگفتی را برای رد و پاسخ دادن به سوالات ایشان تعیین کردند. [8] کتاب مشهور ایشان به نام «معالم الاسلام الاموی» و مجموعه مباحث ایشان در برنامه‌های شبکه الکوثر مجموعه شگفت انگیزی از پاسخ‌های دقیق اعتقادی را فراهم کرده است. آیت‌الله حیدری نه تنها از احادیث صحیح جماعت برای اثبات سخنان خود استفاده می‌کند بلکه می‌کوشد با برقراری وحدت میان شیعه و سنی، دشمن اصلی را وهابیت عالَم‌سوز معرفی کند.
منابع تحقيق :
1. محمود یزدی مطلق، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، شماره 5
2. علی دوانی، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، شماره 29
3. رحیم ابوالحسنی، اندیشه تقریب، تابستان 1386، شماره 11
4. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، زمستان 1378، شماره 152
5. تاریخ اسلام، فروردین 1350، شماره 30 و 31
6. حسن اردشیری، مبلغان 1385، شماره 87
7. نشریه پاسدار اسلام، 1382 شماره 255 و 256
8. http://alhaydari.com/fa/about
و سایت وارثون
منبع مقاله : مشرق نیوز