معرفی

شیخ محمدحسین کاشف‏ الغطاء در سال 1294ق در نجف اشرف چشم به جهان گشود و از همان اوان کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت. در آغاز مقدمات را نزد پدر خود آموخت و سپس از محضر بزرگانی چون شیخ محمدمهدی فتونی، آقامحمدباقر وحید بهبهانی و سیدمهدی بحرالعلوم کسب دانش کرد.
این عالم والا، درباره مذهب شیعه باتعصب بود و در برابر دشمنان حق، بی‏پروا می‏ایستاد. هنگامی که وهابی‏ها به نجف یورش آوردند و به غارتگری و جنایت دست زدند، شیخ بـا دسـت و زبان با آنان جهاد کرد و از مذهب دفاع نمود و سرانجام پس از عمری تلاش خستگی‏ناپذیر، در ذیقعده 1373ق رخت از جهان بر بست.

حماسه سیاسی کاشف‏ الغطاء

حماسه نخست اهتمام به اتحاد مسلمین

او در سال1350ق به فلسطین رفت تا به دعوت مجلس اعلای فلسطین، در کنفرانس اسلامی که در شب مبعث برگزار می‏گردید، شرکت کند. پس از اقامه نماز در مسجدالاقصی، در حضور 150 نفر از نمایندگان جهان اسلام و بیست هزار نفر از حاضران، سخنرانی پرشوری کرد. او در این سخنرانی به قضایای گوناگون امت اسلامی و از جمله وحدت و استقلال مسلمانان و وجوب مقابله با استعمارگران و صهیونیست‏های اشغالگر پرداخت.
سخنان رسا و واژگان دقیق و مفاهیم عمیق او، حاضران را مسحور خویش نمود. ازاین‏رو، تقاضا کردند در تمام روزهایی که در قدس حضور دارند، نمازهای روزانه به امامت ایشان برگزار شود. خبر این امامت به شرق و غرب دنیا رسید و مردم بسیار امیدوار شدند و روزنامه‏ها و نشریات درباره آن نوشتند و پژوهشگران دوستدار وحدت کلمه، پیرامون آن قلم‏فرسایی کردند.

حماسه دوم مبارزه باغرب‏زدگی

شیخ محمدحسین کاشف‏الغطاء مبارزه با استعمار و غرب‏زدگی را به روش‏های گوناگون ادامه می‏داد و مسلمانان را به استقلال و آزادی‏خواهی فرامی‏خواند. ازاین‏رو، در سال 1352ق به ایران سفر کرد و مردم ایران را به تمسک به اصول اسلامی دعوت کرد؛ زیرا در آن دوران، ایرانیان به شدت به غرب گرایش پیدا کرده بودند.
ایشان در شهرهای کرمانشاه، همدان، تهران، شاهرود، مشهد، شیراز، خرمشهر و آبادان به زبان فارسی سخنرانی نمود. با رضا شاه پادشاه وقت ایران هم دیدار کرد و سپس از راه بصره به عراق بازگشت.
در سال 1371ق برای حضور در کنفرانس اسلامی کراچی دعوت شد. در این کنفرانس که تعداد زیادی از مردم و دولت حضور داشتند، سخنرانی طولانی ایراد کرد که از رادیو پخش شد. موضعگیری‏های سیاسی ایشان، نشان دهنده اوج ایمان و شجاعت ایشان در طرح مشکلات مسلمانان است.
در بیستم جمادی‏الاول 1374ق در نجف اشرف با سفیر انگلیس ملاقات کرد و در آن از نحوه تعامل سیاسی استعماری انگلیس با دنیای اسلام و در رأس آن، قضیه فلسطین به شدت انتقاد کرد و مسئولیت اشغال فلسطین به وسیله صهیونیست‏ها و پناهنده شدن اهالی آن به کشورهای همسایه را متوجه انگلیس دانست.
این موضعگیری‏ها به ایالات متحده نیز کشیده شد و در دیداری با سفیر امریکا به سیاست این کشور اعتراض کرد. ایشان بر این باور بود که دولت امریکا هم در غصب فلسطین نقش داشته است.
او برای وحدت اسلامی و راه‏های رسیدن به وحدت مسلمانان، دیدگاه‏هایی داشت و معتقد بود برای تحقق این دو مسئله، باید روی دو نکته تکیه کرد: یکی کلمه توحید و دیگری توحید کلمه؛ آن هم از راه هماهنگی بین مسلمانان و انعقاد معاهده میان مسلمانان و اعراب، به دور از هر گونه دخالت بیگانگان.

حماسه اقتصادی در گفتار و رفتار عالمان شیعه

شیخ بهایی

معرفی

بهاءالدین محمد معروف به شیخ بهایی در سال ۹۵۳ق در بعلبک به دنیا آمد. پدرش از رهبران شیعه و از شاگردان شهید ثانی بود که پس از شهادت او، به سال ۹۶۶ق به ایران آمد و در پایتخت ایران؛ یعنی شهر قزوین که مرکز تجمع دانشمندان شیعه بود، مسکن گزید.
شیخ بهایی پس از اتمام تحصیلات، شیخ‏الاسلام اصفهان شد. او در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت. شیخ سرانجام در سال ۱۰۳۱ق در اصفهان درگذشت و بنا بر وصیت خودش، جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا دفن کردند.

حماسه اقتصادی

حماسه نخست تقسیم آب زاینده‌رود

با مطالعه کتاب‌های تاریخی درباره وضعیت کشاورزی اصفهان و جایگاه زاینده‌رود، پی می‌بریم که افزایش یا نقصان آب، به تناسب فصل‌های سال و وضعیت آب‌دهی رودخانه عظیم زاینده‌رود، همچنین استفاده بیشتر برخی روستاها که نسبت به رودخانه، در موقعیت و شرایط مطلوب‌تری قرار داشتند، سبب شده بود کشاورزان اصفهان برای استفاده از آب این رودخانه، دچار کشمکش‌های همیشگی باشند.
نقل است که شاه عباس برای رفع این مشکل، به شیخ بهایی توسل جست. شیخ که به امور مهندسی مسلط بود، آب‌دهی رودخانه زاینده‌رود را در فصل‌ها و زمان‌های گوناگون بررسی و سرانجام آب رودخانه را به یک نسبت و به‌ طور مساوی به محله‌های گوناگون اصفهان منتقل کرد. این تقسیم‌نامه که به «طومار شیخ بهایی» معروف است، به اختلاف دیرین روستاییان پایان داد.
«تقسیم آب زاینده‌رود طبق طومار منسوب به شیخ بهایی می‌باشد که در دوره صفویه تنظیم شده است. آب رودخانه پس از عبور از کوه‌های فریدن و مشروب نمودن اراضی ساحلی، بین بلوکات مشروحه، از لحاظ زمان و در طول مدت یک سال بر اساس سه اصل مختص، مشترک و آزاد تقسیم می‌شود. طبق این طومار، آب رودخانه به 33 سهم تقسیم می‌گردد که به وسیله نهرهایی که اصفهانی‌ها آنها را مادی می‌نامند، آب به قُرا و قصبات و دهات می‌رسد. سهام مزبور به اختصار به قرار زیر است: بلوک لنجان شش سهم، بلوک اَلنجان چهار سهم، بلوک ماربین چهار سهم، بلوک جِی شش سهم، بلوک کِرارج سه سهم، بلوک رود شَتَین شش سهم، بلوک براآن چهار سهم… . مادی‌هایی که از زاینده‌رود منشعب می‌شود و سراسر شهر اصفهان و مزارع و باغات را مشروب می‌سازد، به شرح زیر است: مادی نیا صَرْم که بزرگ‌ترین مادی زاینده‌رود است، مادی فَرْ شادی، مادی شاه یا جوی شاه، مادی فَدَین که آن را مادی فدا هم می‌گویند. مادی تیران و مادی قُمیش. بعضی از این مادی‌ها، روستاهای شرقی اصفهان نیز آبیاری می‌کند».52

حماسه دوم کاریز نجف‌آباد

کاریز همان کانال زیرزمینی حفر شده به دست انسان است که برای جمع‌آوری آب شیرین و انتقال آن به سطح زمین برای مصارف کشاورزی، انسانی و دامی ایجاد می‏گردد.
یکی دیگر از کارهای عملی که به بهایی نسبت می‌دهند، طرح‌ریزی کاریز نجف‌آباد اصفهان به نام قنات زرین‏کمر است که یکی از بزرگ‌ترین کاریزهای ایران به شمار می‏آید و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن، نه فرسنگ است و به یازده جوی بسیار بزرگ تقسیم می‌شود.53

سیدمحمدکاظم یزدی

معرفی

آیت‏الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی در سال 1248ق در روستای کسنویه یزد پا به عرصه گیتی نهاد. وی با تشویق‏های پدر به علوم دینی رو آورد و پس از گذراندن دروس سطح، راهی مشهد مقدس شد و سپس در سال 1281ق به نجف اشرف هجرت کرد و در آنجا از محضر بزرگانی چون میرزای شیرازی، آیت‏الله شیخ راضی، آیت‏الله شیخ مهدی جعفری و آیت‏الله شیخ مهدی آل کاشف الغطاء بهره‏ها برد و توشه معنوی فراوانی کسب نمود.
او پس از رحلت آخوند خراسانی و آیت‏الله محمد طه نجف، رهبر بزرگ جهان تشیع گردید. سرانجام این عالم فرزانه در روز سه شنبه 28 رجب 1337ق. نزدیک طلوع فجر، در نود سالگی غروب کرد و به ملکوت اعلی پیوست. بدن مبارکش را در صحن امام علی علیه السلام در ایوان کبیر پشت سر مبارک حضرت به خاک سپردند.

استقلال اقتصادی

سید به خوبی با حیله‏های استعمار آشنا بود و مردم را از مکر آنان در فلج کردن افتصاد کشورهای اسلامی برحذر می‏داشت. در این میان، عالمان اسلامی جنبش تحریم را تنها با تحریم کالاهای خارجی به اتمام نرساندند، بلکه برخی با تأسیس شرکت اسلامیه، در عمل، مخاطبان تحریم را از سردرگمی نجات دادند.
در این راستا، آیت‏الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی در پیامی تشکرآمیز به مؤسسان شرکت اسلامیه، آنان را ستود و مؤمنان را از استفاده کالاهای خارجی و تلبس به لباس کفار نهی کرد. ایشان در نامه‏ای به آقا میرزا رحیم، ظاهراً یکی از تاجران ایرانی، چنین نوشت:
«جناب آقا میرزا رحیم، خداوند عالم بر توفیقات و تأییدات شما و هر کس در ترویج ملبوسات و صنایع اسلامیه مُجدّانه ساعی است، بیفزاید. در این زمان که دُوَل خارجه با انواع حیل، رشته کسب و صنایع و تجارت – که مایه عزت و منشا ثروت است – از دست مسلمین ربوده و منحصر به خود نموده‏اند و مثل خون در مجاری عروق ایشان راسخ و نافذ شده و شغل اهل اسلام به تدریج منحصر به دلالی و بیع و شراء اجناس خارجه شده است، با آنکه اکثر مواد اجناس، از قبیل پنبه و پشم و ابریشم و خاک چینی و غیره، خروار به ثمن بَخس از بلاد مسلمین جلب می‏کنند و به الوان متعدده و اشکال مختلفه به اعلی‏القیم در بازار مسلمین مثقال مثقال فروش می‏رود، مناسب است مسلمین از خواب غفلت بیدار شوند و به تدریج رفع احتیاجات خود را از خارجه بنمایند.
امیدوارم چنانچه در بَدو اسلام با قلت عدد به نصرت الهی مؤید شدند، برحسب کریمه «و اذکروا اذانتم قلیل مستضعفون فی الارض تخافون ان یتخطفکم الناس فاویکم و ایدکم بنصره و رزقکم من الطیبات لعلکم تشکرون » (انفال: 26) در این زمان که بحمدالله تعالی بر عده مسلمین به اضعاف مضاعف افزوده شده، از برکات توجهات ولی الله امام زمان – عجل الله تعالی فرجه – رجاء تأییدات تامه و ترقیات فوق‏العاده داریم.
این احقر که از بدو عمر تاکنون اغلب اوقات لباسم از منسوجات دارالعباده (شهر یزد) بوده و مکرراً به برادران ایمانی توصیه نموده و گفته‏ام که لباسی از ابتدای زرع ماده آن تا غزل و نسج و رنگ آن با کلمه طیبه «لااله الاالله، محمد رسول الله، علی ولی‏الله» انجام شود، جمعی از مسلمین از آن منتفع شوند کجا، و قماش های منحوس کم‏دوام خارجه کجا؟
و چند ماه قبل شرحی در جواب استفتای شخص تهرانی، وجوه متعدد، در رجحان آن – شرعاً، عقلاً و عرفاً – نوشته‏ام و اکنون که بحمدالله نوع علما و طلاب نجف اشرف کرباس اسلامی را پوشیده، امیدوارم اخوان مؤمنین اقتدا و تأسی به رؤسای ملت نموده، بر حسب غیرت اسلامیت – مهما امکن – اقتصار به همان ملبوسات اسلامی نمایند، بلکه در تمام اثاثُ‏البیت خود تا ممکن است، اکتفا به مصنوعات اسلامی نموده و در ملبس و مطعم و مسلک خود از شباهت به کفار بپرهیزند؛ چنان‏که در اخبار شریفه از آن نهی شده، بلکه تمام افعال و اعمال و اخلاق خود را اسلامی نمایند تا کلیتاً ممتاز و در صورت و معنی به هیچ وجه شباهتی به کفار نداشته باشند.
ان شاءالله تعالی متدینین تجار هم بعد از این، اجناس خارجه را به بلاد اسلامیه جلب نکنند تا این یک مشت به کسب و کار و صنایع بپردازند و تشتت و تفرقه آنها بدل به اجتماع، به قلیل زمانی نتایج حسنه آن را مشاهده نمایند».
گفتنی است آیت‏الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی از بحث تحریم تلبس به لباس کفار که در روایات آمده، استفاده سیاسی کرده وتحریم اقتصادی را که نتیجه‏ای جز عدم وابستگی به کفار و جلوگیری از فروش اجناس آنان است، مد نظر داشته است.

آیت‏الله حاج آقا نورالله اصفهانی

معرفی

حاج آقا نورالله اصفهانی در سال 1278ق در اصفهان دیده به جهان گشود. وی پس از آموختن مقدمات علوم دینی، راهی عتبات عالیات شد و از محضر بزرگانی چون آیت‏الله میرزا حبیب‏الله رشتی و میرزای شیرازی استفاده کرد و پس از نیل به درجه اجتهاد، به اصفهان بازگشت.
او در سال 1307ق به همراه برادرش آقا نجفی، به قلع و قمع بابی‏ها پرداخت که موجب تبعید آن دو به تهران گردید. وی همچنین در جریان قیام تنباکو فعالانه شرکت داشت.
در آستانه جنگ جهانی اول، حاج آقا نورالله به اصفهان بازگشت و در پی مهاجرت اغلب وکلای مجلس و سرشناسان آزادی‏خواه تهران به اصفهان، به کمک آنان شتافت و با هم‏دستی آنان و اداره ژاندارمری، به قوای متفقین اعلام جنگ داد و مراکز و مؤسسات حساس انگلیسی‏ها را در اصفهان تصرف کرد، ولی با هجوم قوای روس به اصفهان، به عراق پناه برد تا اینکه پس از پایان جنگ دوباره به اصفهان بازگشت.54 در نهایت حاج آقا در شب 4 دی 1306 درگذشت.

حماسه اقتصادی

حماسه نخست¬¬ استفاده از کالای داخلی

حاج آقا نورالله پس از شناخت آسیب‌های اجتماعی، به جز وعظ و خطابه و سخنرانی و نوشتن مقاله، به فکر ایجاد نهادها و ساختارهایی برای آغاز اصلاحات اقتصادی پرداخت. تلاش‏های او در زمینه ایجاد و توسعه صنعت و تجارت نساجی، به خوبی نشان می‌دهد از زمینه‌های تاریخی و بومی صنعت در ایران و اصفهان آگاه بوده است.
از دیدگاه ایشان، مبارزه با استعمار خارجی و استبداد داخلی و مقابله با هجوم گسترده فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی غرب، واجب بود. او هم‏زمان با تحریم اقتصادی کالاهای خارجی، به برچیدن نفوذ مدارس بیگانه نظر داشت. به دنبال قیام بزرگ و تاریخی تنباکو، این اندیشه در ذهن حاج آقا نورالله و آقا نجفی شکل گرفت که می‏توان ابعاد این تحریم را به کالاهای دیگر گسترش داد. اساس مبارزه اقتصادی حاج آقا نورالله عبارت است از: مبارزه منفی و تحریم اجناس خارجی و نفی سلطه اقتصادی بیگانگان، و تلاش برای سازندگی وخودکفایی ملی.55

حماسه دوم: تأسیس شرکت

حاج آقا نورالله در زمینه رشد اقتصادی داخلی، شرکت اسلامیه اصفهان را در سال 1316ق تأسیس کرد و تشکیلات منظم آن، که در همه شهرها و حتی در برخی کشورهای خارجی نیز شعبه و دفتر داشت، محصول این شرکت را می‏فروخت. مردم هم با عشق و علاقه به جای پارچه‏های خارجی، از پارچه‏های ساخت این شرکت استفاده می‏کردند.

حماسه سوم بازتاب تأسیس شرکت

روزنامه ثریا در خصوص شرکت اسلامیه می‏نویسد: روزنامه تجارتی لندن موسوم به کامیرشل اجنت که وقایع تجارتی هفتگی تمام عالم را پوشش می‏دهد، نوشته: معلوم می‏شود ایرانیان اندک اندک از خواب غفلت بیدار شده و قدر و اهمیت تجارت، خاصه تجارت شرکت را نیکو دانسته‏اند. چیزی که در این شرکت اهمیت دارد، این است که علمای این ملت نیز در آن شرکت دارند و مشوق‏اند. اگر این شرکت معتبر شود، سکته بزرگی به تجارت انگلیس در اصفهان، بلکه در خلیج فارس وارد آید. باید تجار ما نوعی رفتار کنند که در آینده بازار تجارت‏شان از رونق نیفتد؛ و الا عنقریب باید منتظر خبر بود که بازار تجارت ما در اصفهان بسته شود.56

جمع‏بندی

در طول تاریخ، عالمان دینی در میان مردم نفوذ بسیاری داشتند. آنها معمولاً پس از رسیدن به درجه اجتهاد، به میان مردم برمی‏گشتند و به راهنمایی آنان می‏پرداختند. منازل علما، پناهگاه‌ حل مشکلات مردم بود و حسینیه‌ها، تکایا و مساجد، از مراکز اثرگذار میان مردم با علما به شمار می‏آمد.
در این میان، مرجعیت شیعه که نمی‌توانست شاهد فروپاشی اقتصاد ملی و وابستگی مسلمانان به بیگانگان باشد، همواره در جهت مقابله با تهدید اقتصاد ملی، قدم‌های عملی ویژه‌ای، نظیر تحریم خرید کالاهای بیگانه و واداشتن مردم به استفاده از کالاهای وطنی و ملی برداشت و در این راه بسیار اثرگذار بود..

پی‌نوشت‌ها:

52. سیدعلی محمدی متکازینی، شیخ بهایی دریائی ژرف از علوم مختلف، ص 99.
53. همان، ص100.
54. محمدحسن رجبی، علمای مجاهد، صص 62 و 63.
55. موسی نجفی، اندیشه سیاسی وتاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی، ص 15.
56. روزنامه ثریا، شماره 46، ص 11.

منابع:
ابن منظور. 1405ق. لسان العرب. قم: نشر ادب حوزه.
حسینی‏زاده، سیدمحمدعلی. 1380. اندیشه سیاسی محقق کرکی. قم: بوستان کتاب.
حکیمی، محمدرضا. 1360. شرف الدین. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.
خوانساری، محمد. 1356. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفا. 1360. ترجمه علی‏اصغر حلبی، تهران: زواره.
روملو، حسن‌ بیک‌. 1349. احسن‌ التواریخ‌. به‌ اهتمام‌ دکتر عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌: بنگاه‌ترجمه‌ و نشر کتاب‌.
شریف. 1363. تاریخ فلسفه در اسلام. ترجمه زیرنظر نصرالله پورجوادی. تهران: نشردانشگاهی.
صفا، ذبیح‏الله. 1384. حماسه سرایی در ایران. تهران: نشر امیر کبیر.
غزالی. 1364. احیاءالعلوم. ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لک زایی، نجف. 1386. چالش سیاست دینی و نظم سلطانی (با تأکید بر اندیشه و عمل سیاسی علمای شیعه در عصر صفویه). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مدرسی طباطبائی، حسین. 1362. زمین در فقه اسلامی. باختران: نشر فرهنگ اسلامی.
مریدی، سیاوش و علیرضا نوروزی. 1373. فرهنگ اقتصادی. تهران: انتشارات نگاه.
مطهری، مرتضی. مجموعه آثار شهید مطهری. تهران: صدرا.
نجفی، موسی. 1378. اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران بنیاد مستضعفان وجانبازان.
نرم‏افزار صحیفه نور.
وینسنت، آندرو. 1391. نظریه‏های دولت. ترجمه حسین بشیریه، تهران: نی.
www. irc.ir