عالمين جمع عالم است و غالباً الفاظي كه بر وزن «فاعَل» است، بر ابزار و آلت دلالت مي كند، مانند: خاتَم، طابَع و قالب كه به معناي «ما يُختَمُ به»، «ما يُطبَعُ به» و «ما يُقْلَبُ به» است.[1]عالم نيز به معناي «ما يُعلمُبه» است؛ يعني آنچه به وسيلة آن علم حاصل مي شود. و سرّ تسميه عالَم بدين نام آن است كه هر عالمي آيت و نشانة خداي سبحان است و به وسيلة آن علم به خدا حاصل مي شود و چون هر موجودي نشانة خدا است بنابراين، هر موجودي يك عالَم است. عالَم هم بر تمامي موجودات اطلاق مي شود، مانند: «عالم وجود» و هم بر ما سوي الله؛ مانند: « عالم حدوث» و هم بر هر نوعي از انواع موجودات؛ مانند: «عالَم جهاد» و عالَم انسان» و هم بر هر صنفي از اصناف؛ مانند: «عالَم عرب» و «عالَم غير عرب».
اين كلمه در قرآن كريم هم بر تمام جوامع انساني اطلاق شده، مانند: «ليكون للعالمين نذيرا» و.. و گاهي به معناي همة عوالم امكاني است؛ مانند: «قال فرعون و ما رب العالمين. قال رب السموات والارض و ما بينهما.. ربكم و رب ابائكم الاولين… قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُون».[2] اما اينكه در آية شريفة «الحمد لله رب العالمين» از سورة حمد، به چه معنا آمده، و آيا فقط عقلاء را در بر مي گيرد يا نه شامل غير ذوي العقول هم مي شود، مفسران در آن اختلاف نظر دارند. و هر كدام دليل و توجيه خاص خود را آورده و بنابر هر توجيه اشكالي به نظر نمي رسد. علامة طباطبايي مي فرمايند: منظور از «عالمين» ذوي العقول از انسان ها و جن مي باشد چون با توجه به «اسماء حُسني» الهي كه در اين سورة شريف آمده و به ترتيب ذكر شده تا اينكه به آية «مالك يوم الدين» رسيده اين معني بهتر به نظر مي رسد.
اين قول در صورتي درست است كه بگوييم، حسابرسي در آخرت مختص انس و جن مي باشد و ساير موجودات عالم حسابرسي ندارند. و با توجه به آية «مالك يوم الدين»كه بعد از آن آمده مشخص مي شود كه منظور از «العالمين» عالم جن و انسان ها است.[3] آيت الله جوادي آملي در تفسير تسنيم مي گويند: مراد از كلمة عالَمين» در آية حمد، همة نظام هستي امكاني است، نه خصوص جوامع انساني كه با قرينه هدايت يا انذار در آية 96 آل عمران و 1 فرقان اراده شده. از اين رو معادل فارسي آن، «جهانها» است نه «جهانيان».[4] ايشان قرينه اي را كه علامة طباطبايي ذكر فرموده اند دليلي بر اينكه مراد از عالمين خصوص انس و جن باشد را قبول ندارند و ظاهراًدليل اين امر آن است كه در سورة مباركة فاتحة آيات شريفه از كل به جزء و از عام به خاص مرتب شده اند. فلذا در «الحمد لله رب العالمين» در اولين مرتبه بنده تمام عالم را در نظر مي گيرد و مي گويد، تمام عالم از آن خدا است. و بعد به مالك يوم الدين كه مخصوص انس و جن باشد مي رسد.
بلكه «الحمد لله» دليلي بر ارادة عموم از «العالمين» است. چرا كه «الحمد لله» يعني تمام حمدها و ستايشها مخصوص خداست (كه تمام موجودات را در برمي گيرد) بنابراين منظور از «ربوبيت عالم» كه بعد از اين آمده ربوبيت تمام عوالم هستي است.[5]
نتيجه
1. «العالمين» از نظر لغت و استعمال مطلق است.
2. در بعضي موارد به خاطر وجود قرينه خاص و يا عام اراده شده.
3. اينكه منظور از «العالمين» ذوي العقول باشد يا غير ذوي العقول را هم شامل است، اختلافي بوده و هر دو قول داراي توجيه متيني مي باشد و در هر دو قول هيچ اشكالي پيش نمي آيد.
منابع جهت مطالعة بيشتر:
1. عيون اخبار الرضا ـ عليه السّلام ـ ، شيخ صدوق، انتشارات جهان، 1378 هـ ق، ج 1، ص 282 ،حديث 30.
2. منهج الصادقين في الزام المخالفين، ملا فتح الله كاشاني، تهران، كتابفروشي اسلاميه، چاپ 2، 1344 ش، ج 1، ص 39.
3. احسن الحديث، علي اكبر قرشي، تهران، واحد تحقيقات اسلامي، بنياد بعثت، چاپ اول، 1366 ش، ج 1، ص 32 و 33.
4. صدرالمتألهين، محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي،قم،انتشارات بيدار، چاپ دوم، 1366 ش، ج 1، ص 73.
پي نوشت ها:
[1] . ر.ك: جوادي آملي، تفسير تسنيم، انتشارات اسراء، چاپ سوم، ارديبهشت 1381، ج 1، ص 332 و 333 و ر.ك: طباطبايي، سيد محمد حسين، ترجمة تفسير الميزان، مترجم: سيد محمد باقر موسوي، ج 1، ص 34 و ر.ك: ابن منظور، لسان العرب، ج 12، ص 420 و 421.
[2] . تسنيم، ج 1، ص 332 و 333.
[3] . طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، قم، منشورات جامعة المدرسين، ج1، ص 21.
[4] . جوادي آملي، عبدالله، تسنيم، قم، انتشارات، اسراء، ج 1، ص 333.
[5] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ بيست و هشتم، پاييز 1371، ج 1، ص 32.