عبارت «من ذا الذی» که در قرآن و کلمات عربی کاربرد فراوانی دارد، معنایش چیست و از لحاظ ادبیات عرب چه وضعیتی دارد؟

عبارت «مَنْ ذَا الَّذی…‏»،[1] در آیات مختلف قرآن به کار گرفته شده است. «مَنْ» در این عبارت، اسمی است که نقش نحوی مبتدا را داشته  و محلا! مرفوع است. «ذَا» نیز اسم اشاره‌ و نقش نحوی آن «خبر» بوده و آن نیز محلاً مرفوع است.[2]

«الَّذی» هم می‌تواند دارای یکی از دو نقش نحوی باشد، بدین ترتیب که نقش «بدل» و یا «نعت» را برای اسم اشاره «ذا» داشته باشد، و در هر دو حالت، محلاً مرفوع خواهد بود.[3] در نتیجه، معنای این عبارت چنین خواهد بود: «کیست آن شخصی که … ».

موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد آن است که حذف «ذا» از جمله، تغییر چندانی در اصل معنا ایجاد نمی‌کند و به عبارتی «مَن ذا الّذی» با «مَن الّذی» تفاوت معنایی چندانی ندارد، بر این اساس برخی برای «ذا» نقشی در نظر نگرفته و و «الّذی» را مستقیماً خبر «مَنْ» می‌دانند.

هم‌چنین نظر دیگری نیز وجود دارد که «ذا» را «اسم اشاره» در نظر نگرفته، بلکه آن‌را «اسم موصول» می‌دانند که در این فرض نیز خبر برای «مَنْ» بوده و «الذی» تأکیدی برای آن خواهد بود.[4]

و نیز این احتمال مطرح شده است که «من‌ ذا» یک کلمه ترکیبی در نظر گرفته شود که روی هم «اسم استفهام» باشد.[5]

در هر حال و صرف نظر از آن‌که هر کدام از این حالت‌های اعرابی و ترکیبی را بپذیریم، تفاوتی در معنا ایجاد نخواهد شد و در همه صورت‌ها به معنای «چه کسی» خواهد بود.

[1]. بقره، 245 و 255؛ آل عمران 160؛ احزاب 17؛ حدید 11.

[2]. صافی، محمود بن عبد الرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج 2، ص 519، دمشق‏، بیروت، دار الرشید، مؤسسة الإیمان، چاپ چهارم، 1418ق؛ دعاس، حمیدان، قاسم، اعراب القرآن الکریم، ج 1، ص 102، دمشق، دارالمنیر و دارالفارابی، چاپ اول، 1425ق.

[3]. درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج 1، ص 362، سوریه، دارالارشاد، چاپ چهارم، 1415ق؛ نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد، اعراب القرآن، ج 1، ص 121، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421ق.

[4]. حسن، عباس، النحو الوافی، ج 1، ص 326، تهران، ناصر خسرو، چاپ دوم، 1367ش.

[5]. بیاتی، ظاهر شوکت، ادوات الاعراب، ص 246، بیروت، مجد المؤسسه الجامعیه، چاپ اول.