علم تجويد چيست؟ و چه كسي آن‌را تدوين كرده است؟

اوّلين علم از علوم اسلامي، علم قرائت قرآن كريم بود. آشنايي با علم قرائت اين امكان را به انسان مي‌دهد تا قرآن را هر چه زيباتر، فصيح‌تر و روح‌بخش‌تر تلاوت نمايد تا تأثير آيات قرآن کريم بر قلب و جان خود انسان و نيز شنوندگان، دو چندان شود و در ابتدا به حسن صورت آن جذب شده و سپس شيفته سيرت دل‌انگيز و زيباي آن گردند و در ادامه خود جزء پويندگان طريقة عمل به آن قرار گيرند.
علم قرائت، داراي چهار ركن اساسي است:
1. تجويد  2. وقف و ابتداء  3. صوت  4. لحن.
در بين اين چهار اصل، تجويد مهم‌ترين و اساسي‌ترين ركن قرائت قرآن کريم مي‌باشد.«تجويد» از نظر لغوي مصدر باب«تفعيل»، مترادف كلمه ي «تحسين» و به معناي نيكو گردانيدن است. و در اصطلاح علم قرائت عبارت است از: «مجموعه قواعدي كه رعايت آن ها موجب اداي حروف به طرز صحيح مي‌شود.» علم تجويد به‌طور كلي به سه بخش اصلي با عناوين«مخارج حروف» ،«صفات حروف» و «احكام حروف» تقسيم مي گردد.
الف: مخارج حروف: عبارتند از «محل‌هايي از دستگاه تكلّم كه حروف از آن مكان ها خارج شده و ادا مي‌گردند» براي نمونه مي‌گويند: مخرج حرف«عين» حلق است، زيرا «عين» از حلق ادا مي‌گردد.
ب: صفات حروف(حقوق حروف): منظور حالت‌هاي مختلفي است كه حروف گوناگون به صورت انفرادي و بي‌آن كه در بين كلمات قرار گيرند، دارا مي‌باشند. به عنوان مثال در هنگام تلفّظ برخي حروف، ريشه ي زبان ميل به طرف كام بالا(سقف دهان) مي‌كند كه در نتيجه حروف داراي اين حالت، درشت و پرحجم تلفظ مي‌شوند(صفت استعلاء) اما در بعضي حروف بالعكس، ريشه ي زبان در هنگام تلفّظ آن ها پايين آمده و از سقف دهان دور مي‌گردد و در نتيجه حروف داراي اين صفت، نازك و كم‌حجم ادا مي‌شوند(صفت استفال).
ج: احكام حروف(مستحقّات حروف): حالت هائي هستند كه حروف در تركيب با حروف ديگر در كلمات و يا به خاطر داشتن حركات گوناگون، پيدا مي‌كنند و اين احكام از صفات لازم ي حروف نشأت مي‌گيرند. مانند: احكام نون ساكنه و تنوين كه وقتي نون ساكنه به يكي از حروف بيست و هشتگانه عربي مي‌رسد، يكي از چهار حكم «اظهار»، «ادغام»، «اقلاب» و يا «اخفاء» را مي‌پذيرد.
علم تجويد، علمي است كه باعث صيانت حروف و كلمات از دست‌خوردگي و بيان نادرست آنان مي‌گردد، كه اگر آن را تنها در رابطه با قرآن کريم كه شيواترين، فصيح‌ترين و كامل‌ترين سخنان و مطالب است در نظر بگيريم، مي توان گفت، رعايت قواعد تجويدي، يگانه راهي است كه انسان را به قرائت صحيح و مطلوب و قرائتي شبيه به قرائت هنگام نزول آن و شكل اوّليّه و اصلي خواندن آن نزديك مي گرداند.

تدوين كننده علم تجويد:
اولين شخصي كه علم تجويد قرآن کريم را تدوين نموده و به رشتة تحرير درآورد، «ابو مزاحم موسي بن عبيداللّه بن يحيي بن خاقاني بغدادي مقري» متوفاي سال 325 هجري قمري بوده است كه از علماي قرن چهارم مي‌باشد.[1] وي محضر استادان بزرگي را در زمينه ي قرائت، درك كرده است و قصيده ي«خاقانيه ي» او كه درباره ي علم تجويد مي‌باشد، توسط عده‌اي از عالمان علم قرائت شرح شده است.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد حسين ملك‌زاده، تجويد كامل نماز.
2. محمد عربي القبّاني، صوت و لحن در قرائت قرآن كريم، ترجمه و نگارش محمد حسين ملك‌زاده، ص 17 تا 20.
3. محمد حسين ملك‌زاده، تجويد، آواشناسي و فونتيك، ص 18 تا 20.
4. محمد حسين ملك‌زاده، اصول فني قرائت قرآن كريم.

پي نوشت ها:
[1]. ابو مزاحم موسي بن عبيداللّه بن يحيي بن خاقاني بغدادي مقري، طبقات القراء، ج2، ص321.