قرآن کریم به هنگام طرح داستان آدم(ع) میفرماید: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ»؛[1] سپس آدم از پروردگارش کلماتى دریافت داشت [و با آنها توبه کرد.] و خداوند توبه او را پذیرفت چرا که خداوند توبهپذیر و مهربان است.
در دستهای از روایات شیعه در تبیین و تفسیر این «کلمات» آمده است که مراد از آنها انوار رسول اکرم(ص) و دیگر معصومان(ع) است، بدین معنا که انوار آن بزرگواران، همان مقاماتی است که حضرت آدم(ع) آنرا تلقّی و دریافت کرد و در پی آن، زمینه نجات او فراهم گردید. به دیگر سخن؛ مقصود از کلمات تعلیم اسماء بهترین مخلوقهای خدا؛ یعنى محمد و على و فاطمه و حسن و حسین(ع) بوده است، و آدم با توسل به این کلمات از درگاه خداوند تقاضاى بخشش نمود و خدا او را بخشید.[2]
برخی از منابع اهلسنت نیز به همین موضوع اشاره کردهاند:
1. امیرالمؤمنین علی(ع) میفرماید: از رسول خدا(ص) معنای آیه شریفه «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ» را سؤال کردم؛ رسول خدا(ص) فرمود: «هنگامی که خدای تعالی، آدم را در هند و حوا را در جده فرود آورد [بر حضرت آدم مدتها گذشت که اشک غم بر چهره میریخت] تا اینکه خدای تعالی جبرئیل را بر او نازل کرد و فرمود: “یا آدم، آیا من تو را به دست [قدرت] خود نیافریدم؟ آیا از روح خود بر تو ندمیدم؟ و ملائکه را به سجده کردن بر تو فرمان ندادم؟ و آیا حوا کنیز خودم را به تو تزویج نکردم؟” حضرت آدم گفت: بله، خطاب آمد: “پس این گریه مداوم تو از چیست؟” گفت: خدایا! چرا گریه نکنم، که از جوار رحمت تو رانده شدهام. خدای تعالی فرمود: “اینک این کلمات را فراگیر که به وسیله آن، خدا توبهات را قبول میکند و گناهت را میآمرزد: “اللهم إنّى أسألک بحق محمد و آل محمد سبحانک لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً و ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إنّک أنتَ الغفور الرحیم اللهم انى أسألک بِحَقّ محمد و آل محمد سُبحانک لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَتُب عَلَىّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم؛ خدایا! از تو میخواهم به حق محمد و آل محمد؛ پاک و منزّهی تو؛ نیست خدایی جز تو؛ بد کردم و به خود ستم روا داشتم؛ پس مرا بیامرز؛ چون تو بسیار بخشنده و مهربان هستی. خدایا! از تو میخواهم به حق محمد و آل محمد؛ پاک و منزّهی تو؛ نیست خدایی جز تو؛ بد کردم و به خود ستم روا داشتم؛ پس توبه مرا بپذیر؛ زیرا تو بسیار توبهپذیر و مهربان هستی”. [رسول خدا(ص) در پایان سخن فرمود]: این است آن کلماتی که خدای تعالی به حضرت آدم آموخته است».[3]
2. ابن عباس روایت میکند: از رسول خدا(ص) سؤال کردم: آیا آن [کلماتی] که حضرت آدم از پروردگار خود فراگرفت و به وسیله آن توبه او مورد قبول واقع شد، چیست؟ حضرت فرمود: «آدم با این کلمات از خدا درخواست کرد که توبه او را بپذیرد: “بحقّ محمد و على و فاطمة و الحسن و الحسین الا تبت علیّ؛ به حقّ محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین، توبه مرا قبول فرما”. پس خدای تبارک و تعالی توبه او را پذیرفت».[4]
در دستهای از روایات شیعه در تبیین و تفسیر این «کلمات» آمده است که مراد از آنها انوار رسول اکرم(ص) و دیگر معصومان(ع) است، بدین معنا که انوار آن بزرگواران، همان مقاماتی است که حضرت آدم(ع) آنرا تلقّی و دریافت کرد و در پی آن، زمینه نجات او فراهم گردید. به دیگر سخن؛ مقصود از کلمات تعلیم اسماء بهترین مخلوقهای خدا؛ یعنى محمد و على و فاطمه و حسن و حسین(ع) بوده است، و آدم با توسل به این کلمات از درگاه خداوند تقاضاى بخشش نمود و خدا او را بخشید.[2]
برخی از منابع اهلسنت نیز به همین موضوع اشاره کردهاند:
1. امیرالمؤمنین علی(ع) میفرماید: از رسول خدا(ص) معنای آیه شریفه «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ» را سؤال کردم؛ رسول خدا(ص) فرمود: «هنگامی که خدای تعالی، آدم را در هند و حوا را در جده فرود آورد [بر حضرت آدم مدتها گذشت که اشک غم بر چهره میریخت] تا اینکه خدای تعالی جبرئیل را بر او نازل کرد و فرمود: “یا آدم، آیا من تو را به دست [قدرت] خود نیافریدم؟ آیا از روح خود بر تو ندمیدم؟ و ملائکه را به سجده کردن بر تو فرمان ندادم؟ و آیا حوا کنیز خودم را به تو تزویج نکردم؟” حضرت آدم گفت: بله، خطاب آمد: “پس این گریه مداوم تو از چیست؟” گفت: خدایا! چرا گریه نکنم، که از جوار رحمت تو رانده شدهام. خدای تعالی فرمود: “اینک این کلمات را فراگیر که به وسیله آن، خدا توبهات را قبول میکند و گناهت را میآمرزد: “اللهم إنّى أسألک بحق محمد و آل محمد سبحانک لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً و ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إنّک أنتَ الغفور الرحیم اللهم انى أسألک بِحَقّ محمد و آل محمد سُبحانک لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَتُب عَلَىّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم؛ خدایا! از تو میخواهم به حق محمد و آل محمد؛ پاک و منزّهی تو؛ نیست خدایی جز تو؛ بد کردم و به خود ستم روا داشتم؛ پس مرا بیامرز؛ چون تو بسیار بخشنده و مهربان هستی. خدایا! از تو میخواهم به حق محمد و آل محمد؛ پاک و منزّهی تو؛ نیست خدایی جز تو؛ بد کردم و به خود ستم روا داشتم؛ پس توبه مرا بپذیر؛ زیرا تو بسیار توبهپذیر و مهربان هستی”. [رسول خدا(ص) در پایان سخن فرمود]: این است آن کلماتی که خدای تعالی به حضرت آدم آموخته است».[3]
2. ابن عباس روایت میکند: از رسول خدا(ص) سؤال کردم: آیا آن [کلماتی] که حضرت آدم از پروردگار خود فراگرفت و به وسیله آن توبه او مورد قبول واقع شد، چیست؟ حضرت فرمود: «آدم با این کلمات از خدا درخواست کرد که توبه او را بپذیرد: “بحقّ محمد و على و فاطمة و الحسن و الحسین الا تبت علیّ؛ به حقّ محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین، توبه مرا قبول فرما”. پس خدای تبارک و تعالی توبه او را پذیرفت».[4]