فتنه در قرآن ونهج البلاغه

اصل فتنه در لغت به معنای سوزانیدن در آتش است و معانی دیگر و استفادههای گوناگون آن همه به آن بازگشت میکند، مانند امتحان و اختبار، گمراهی و گناه، فضیحت و عذاب و آشوب و اختلاف. در قرآن و نهج البلاغه از دو نوع فتنه سخن به میان آمده است:
1. به معنای امتحان الهی یا کیفری که خداوند به گنهکاران میدهد،
2. به معنی آشوب و طغیان و ایجاد اختلال در نظم و ثبات جامعه که به وسیله قدرتطلبان و آشوبگران به وجود میآید.
فتنه به معنای اول کار خداوند است و آثار تربیتی دارد و افراد را به تلاش و کوشش و اصلاح حال خود وادار میسازد و این معنا در موارد متعددی از قرآن کریم آمده است مانند:
احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لایفتنون و لقد فتنا الذین من قبلهم. (سوره عنکبوت، آیه 1)
آیا مردم گمان میکنند که به صرف اینکه بگویند ایمان آوردهایم، به حال خود رها میشوند و مورد امتحان قرار نمیگیرند؟ همانا امتهای پیشین را هم امتحان کردیم.
و اتقوا فتنه لاتصیبن الذین ظلموا منکم خاصه. (سوره انفال، آیه 25)
و بترسید از فتنهای که فقط به ظالمان از شما نمیرسد.
فتنه به این معنی شامل نعمتهای الهی هم میشود مانند اموال و اولاد که وسیله امتحان و آزمون الهی قرار میگیرند. زیرا همانگونه که پیش از این گفته گاهی خداوند با دادن نعمت بندگان خود را مورد آزمایش قرار میدهد.
فتنه به معنای دوم نیز که همان آشوبگری و به هم ریختن نظم و آرامش در جامعه است، در قرآن کریم آمده و از آن به عنوان چیزی که بدتر و شدیدتراز آدمکشی است یاد شده و جامعه اسلامی به جنگ با عاملان فتنه فراخوانده شده است :
الفتنه اشد من القتل. (سوره بقره، آیه 191فتنه سختتر از کشتار است.
و قاتلوهم حتی لاتکون فتنه. (سوره بقره، آیه 193) با آنان بجنگید تا فتنهای باقی نماند.
امیرالمومنین (ع) در اشاره به این دو نوع فتنه که یکی کار خدا و دیگری کار آشوبگران است، میفرماید:
لایقولن احدکم اللهم انی اعوذبک من الفتنه لانه لیس احد الا و هو مشتمل علی فتنه و لکن من استعاذ فلیستعذ من مضلات الفتن. فان الله سبحانه یقول: «و اعلموا انما اموالکم و اولادکم فتنه.» و معنی ذلک انه سبحانه یختبر عباده بالاموال و الاولاد.
هیچ یک از شما نگوید خداوندا به تو پناه میبرم از فتنه زیرا هیچ کس
نیست مگر اینکه او را فتنهای است. کسی که میخواهد به خدا پناه ببرد، از فتنه های گمراه کننده پناه ببرد. زیرا خداوند فرموده:«بدانید که اموال و اولاد شما فتنه هستند.» و معنای آن این است که خداوند بندگان خود را با اموال و اولاد امتحان میکند.
بحثهایی که در نهج البلاغه راجع به فتنه آمده بیشتر ناظر به معنای دوم آن است که به وسیله آشوبگران و فرصت طلبان ایجاد میشود و زمینه را برای سقوط و هلاک جامعه مهیا میسازد.
امیرالمومنین (ع) که خود قربانی فتنه هایی شد که پس از رحلت رسولخدا (ص) به وجود آمد، جامعه را از افتادن در مسیر فتنه برحذر میدارد و هشدارهای لازم را میدهد و برای اینکه مردم آگاهی لازم داشته باشند، کیفیت پیدایش فتنه و شگردهای فتنه گران و خطرهای آن برای جامعه و راه مقابله با آن را تذکر میدهد.
چگونه یک فتنه در جامعه پیدا میشود و سبب ناامنی و آشوب و به هم ریختن نظم و قانون و از بین رفتن ارزشهای پذیرفته شده جامعه میگردد؟
به عقیده امام فتنه از هواپرستیها و قانونشکنیهای جماعتی شروع میشود که برای رسیدن به هدفهای نامشروع خود، حق و باطل را درهم میآمیزند و فریبکارانه وارد عمل میشوند:
انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع و احکام تبتدع یخالف فیها کتاب الله و یتولی علیها رجال رجالا علی غیر دین الله: فلو ان الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف علی المرتادین و لو ان الحق خلص من لبس الباطل انقطعت عنه السن المعاندین. خ 50 نهج البلاغه
همواره آغاز پیدایش فتنه ها پیروی از هواهای نفسانی و پیدایش قوانین مجعول و بدعت گونه است قوانینی که با کتاب خدا مخالف است و جمعی برخلاف دین خدا به حمایت ازآن برمی خیرند. اگر باطل از آمیخته شدن با حق نجات مییافت، بر حقیقت جویان پوشیده نمیماند و اگر حق از آمیزش با باطل خلاص میشد، زبان معاندان از آن قطع میگردید.
همچنین امام هشدار میدهد که شروع فتنه و پیدایش نطفه آن به صورت آرام و مخفیانه است و به طور خزنده پیش میرود و گسترش مییابد. بنابراین لازم است که در همان آغاز، با عوامل آن قاطعانه برخورد کرد و پایداری و استقامت نمود:
و تثبتوا فی قتام العشوه اعوجاج الفتنه عند طلوع جنینها و ظهور کمینها و انتصاب قطبها و مدار رحاها تبدء فی مدارج خفیء و توول الی فظاعه جلیه. شبابها کشباب الغلام و آثارها کاثارالسلام یتوارثها الظلمه بالعهود.
خ 151 نهج البلاغه
با احتیاط و بصیرت گام بردارید به هنگام برخاستن گرد و غبار حادثه هایی که نمیتوان به درستی واقع آن را درک کرد و در هم پیچیدن فتنه ها به هنگام تولد نوزاد آن و آشکار شدن باطن آن و برقرار شدن قطب و مدار آسیای آن فتنه هایی که از مراحل ناپیدا شروع میشوند و به مرحله شدید و روشن میرسند. رشد آنها مانند رشد نوجوان و آثار آن مانند آثار سنگ سخت و محکم است. ستمکاران آن را با پیمانهایی که دارند از یکدیگر ارث میبرند

آثار وعواقب نامطلوب فتنه ها از زبان امیر المومنان علی ع
آنگاه امام آثار و عواقب نامطلوب فتنه را پس از پاگرفتن و بزرگ شدن بیان میکند:
ثم یاتی بعد ذلک طالع الفتنه الرجوف و القاصمه الزحوف فتزیغ قلوب بعد استقامه و تضل رجال بعد سلامه و تختلف الاهواء عند هجومها و تلتبس الاراء عند نجومها. من اشرف لها قصمته و من سعی فیها حطمته…
خ 151نهج البلاغه
سپس بعد از آن، دولت فتنه وحشتآور که شکننده و نابودکننده است فرامیرسد. پس قلبها پس از استواری میلغزند و مردان پس از درستی و سلامت گمراه میشوند و افکار به هنگام هجوم آن پراکنده و اندیشه ها
پس از آشکار شدن آن دچار شک و تردید میگردند. کسی که به مقابله با آن برخیزد و پشتش را میشکند و کسی که در آن کوشش کند هلاک میشود.
مطلب مهم دیگری که دربارهی فتنه در سخنان امام آمده است، کیفیت برخورد با آن و عکس العملی است که هنگام بروز فتنه باید نشان داد.
امام میآموزد که وقتی نشانههای فتنه آشکار شد اولین و آسانترین کار این است که با فتنه گران همکاری نشود.
در فتنه ها همچون شتر کم سن و سال باش که نه پشتی دارد که سوار شوند و نه شیری که بدوشند.
فلا تکونوا انصاب الفتن و اعلام البدع و الزموا ما عقد علیه حبل الجماعه.
کلمات قصار حکمت 1
نشانه های فتنه و پرچمهای بدعت نباشید و به آنچه ریسمان اکثریت مردم به آن بسته شده است ملتزم باشید.
الیمین و الشمال مضله و الطریق الوسطی هی الجاده علیها باقی الکتاب و آثار النبوه.
انحراف به راست و چپ مایه گمراهی است و راه وسط و مستقیم همان جاده حق است و قرآن و آثار نبوت بر همین راه است. خ 16 نهج البلاغه
منبع سایت تبیان