فرشتگان عذاب و مواقف
 

يكي از شئون فرشتگان در خصوص انسان ها ــ كه خداوند متعال براي آنان مقرر فرموده ــ جاري ساختن عذاب الهي است. از اين رو، اين گروه از ملائكه به «فرشتگان عذاب» نام گرفته اند.
اين دسته از ملائكه ــ مانند گروههاي ديگر فرشتگان ــ به امر خدا عمل كرده و از مشيّت و خواست حضرت حق هيچ تخلّف و تحظّي ندارند. به بيان ديگر در مقام عمل به فرمان هاي الهي، معصوم هستند. فرشتگان عذاب مظاهر اسماي «غضب» و «سخط» خداوند متعال بوده و مجراي تحقّق مشيّت و امر او در عذاب اند.

مرگ و برزخ
 

ملائكه عذاب در موقف ها، مقطع ها و عوالم مختلف، مأموريت خويش را انجام مي دهند: زمان روي آوري مرگ، برزخ و مراحل آن، قيامت و مواقف آن و…يكي از اين مواقف حسّاس، مقام مرگ و زمان انتقال آدمي از عالم مادي به عالم برزخ و در برزخ است. آياتي چند در اين باره وجود دارد؛ از جمله:
1.(إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائكَةُ ظالِمِى أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنتُمْ قَالُوا كُنَّا مُستَضعَفِينَ فى الأرْضِ قَالُوا ألَمْ تَكُنْ أرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئك مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَت مَصِيراً)(3)
آنان که [هنگام مرگ] و قبض روح ظالم و ستمگار بميرد فرشتگان از آنها باز پرسند که در چه کاري بوديد [و چرا به ايمان و اعمال نيک براي آخرت نپرداختيد] پاسخ دهند: ما در روي زمين مردمي ضعيف و ناتوان و [اسير ظلم حاکمان جاهل و کافر] بوديم! فرشتگان گويند: آيا زمين خدا پهناور نبود که در آن سفر کنيد [و از محيط جهل و کفر به سرزمين علم و ايمان بشتابيد از آنها عذر نپذيرند و] مأواي ايشان جهنم است و بازگشت آنها به جايگاه بسيار بدي است».
از اين آيه ي شريفه، حقايق والاي زير به دست مي آيد:
يكم .ملائكه ي قبض كننده ي روح ــ مظهر اسم قابض خداوندند ــ علاوه بر مأموريت قبض روح، مأموريت ديگري نيز دارند و آن عذاب كساني است كه به خويش ستم كرده اند.
دوّم.چون مقام تعذيب است، فرشتگان قابض و عذاب در هنگام مرگ عتاب آميز سؤال مي كنند اين حالت براي كسي كه مرگ به او روي آورده سخت و سنگين است؛ تا حدي كه نمي توان آن را تصور نمود. اميرمؤمنان (عليه السلام) مي فرمايد: «فغير موصوف ما نزل بهم»(4) «آنچه كه براي مردگان روي آور شود قابل توصيف نيست». به هر روي تشبيهات، كنايات و تمثيلات در روايات در خصوص اين ملائكه، نشانگر سختي قبض است.
سوّم.اين آيه شامل و ناظر به مؤمناني است كه به ايمان خويش عمل نكرده و عذري براي خويش دست و پا مي كنند؛ بدين صورت كه در قلمرو حكومت مخالفان و معاندان بودند كه يا امكان عمل نبود و يا نمي گذاشتند كه آنها به ايمان خويش عمل كنند.
چهارم.ملائكه اين عذر را نپذيرفته، و به آنان مي گويند كه مي توانستند براي عمل به ايمان خويش، از قلمرو حاكميت مخالفان خارج شده و به مناطق ديگري هجرت كنند. اين مسأله درس مهم و بزرگي براي انسان ها دارد كه عذر تراشي در نظام برزخي و عوالم برتر و بعد از آن، پذيرفته نيست.
پنجم.پس از قبض روح اين گروه، آنان به جهنم برزخي هدايت و عذاب شروع مي شود.
ششم.اين نكته عميق و تكان دهنده نيز از اين آيه ي شريفه به دست مي آيد كه وقتي وضعيت مؤمنان عذر تراشي كه در سرزمين هاي معاندان و مخالفان در هنگام قبض و پس از آن اين چنين است؛ وضعيت مؤمناني كه در بلاد موافقان و مؤمنان و حاكميت ديني زندگي كرده و به رغم فراهم بودن شرايط و زمينه براي عمل به ايمان خويش، از آن سر باز مي زنند، چگونه خواهد بود؟!
2.(وَ مَنْ أظلَمُ مِمَّنِ افْترَى عَلى اللَّهِ كَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِىَ إِلىَّ وَ لَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شىْءٌ وَ مَن قَالَ سأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فى غَمَرَاتِ المَْوْتِ وَ الْمَلائكَةُ بَاسِطوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنفُسكمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَاب الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلى اللَّهِ غَيرَ الحَْقِّ وَ كُنتُمْ عَنْ آيَتِهِ تَستَكْبرُونَ)(5)
«و كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خدا دروغ مى ‏بندد يا مى ‏گويد: «به من وحى شده است». در حالى كه چيزى به او وحى نشده باشد، و آن كس كه مى‏گويد: «به زودى نظير آنچه را خدا نازل كرده است نازل مى ‏كنم»؟ و كاش ستمكاران را در گرداب هاى مرگ مى ‏ديدى كه فرشتگان [به سوى آنان‏] دست هايشان را گشوده‏اند [و نهيب مى‏ زنند:] «جان هايتان را بيرون دهيد»؛ امروز به [سزاى‏] آن چه به ناحق بر خدا دروغ مى‏ بستيد و در برابر آيات او تكبر مى‏ كرديد؛ به عذاب خواركننده كيفر مى ‏يابيد».
نكاتي چند در اين آيه، قابل توجه است:
يكم.اين آيه ناظر به نزول ملائكه عذاب در هنگام مرگ براي سه گروه است: 1.كساني كه آيات الهي را تكذيب مي كنند؛ 2.گروهي كه بدون نزول وحي، ادعاي وحي دارند؛ 3.استهزا كنندگان آيات الهي كه مدعي آوردن آياتي مانند آيات خداوند متعال در قرآنند.
دوّم.آيه ي شريفه، بيانگر سختي قبض روح و شروع عذاب از هنگام بيرون رفتن روح و جان از بدن براي سه گروه ياد شده است.
سوّم.از آنجا كه دروغ بستن بر خداوند متعال و نيز تكبّر ورزيدن در برابر آيات الهي، براي ملائكه ي الهي سخت و گران و است (چون محو حضرت حق اند)، اين سه گروه را به دليل اين دو صفت زشت و ناپسند (دروغ بستن و تكبر ورزيدن)؛ با عذاب سخت و شكننده اي كيفر مي دهند.
چهارم.هر چند منطوق آيه ناظر به كافران و مشركان است؛ ولي مراتب خفيف تر و پايين تر آن دو را نيز شامل مي شود. اگر شخص مسلمان و مؤمن در مقام عمل و در هنگام تأسي به آيات الهي، آنها را كوچك شمارد و بدون توجّه از كنار آنها بگذرد وتصديق عملي نداشته باشد، ملائكه عذاب در هنگام قبض روح و پس از آن با شدّت فوق تصور با او مواجه خواهند شد.
پنجم.گفته ي ملائكه مبني بر اينكه «جان هايتان را بيرون دهيد» صرف جمله و كلام نيست؛ بلكه تكوين است؛ يعني، گفتن همان و قبض كردن شديد و سخت روح همان.
3.(وَ لَوْ تَرَى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كفَرُوا الْمَلائكَةُ يَضرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذَاب الْحَرِيقِ)(6)
«و اگر بنگري سختي حال كافران را هنگامي كه فرشتگان جان آنها را مي گيرند و با تيغ [قهر و غضب خدا] بر روي و پشت آنها مي زنند و مي گويند: بچشيد طعم عذاب سوزنده را».
اين آيه حكايتگر قبض روح كافران به وسيله ي ملائكه عذاب و نيز نوع عذاب است. مفسران «از پشت و رو زدن» را دو گونه تفسير كرده اند؛ برخي گفته اند: كافران از همه ي جهات به وسيله ملائكه عذاب مي شوند و بعضي ديگر نوشته اند: اين عبارت بيانگر به ذلت و خواري كشاندن كافران است. به هر روي اين حقيقت را خاطر نشان مي سازد كه قبض روح كافران، عذاب دهنده بوده و پس از آن، عذاب ابعاد گوناگون داشته و در مراتب و عوالم مختلف است. توجه داشته باشيم گفتار ملائكه ــ مبني بر اين كه «بچشيد طعم عذاب سوزنده را» ــ امري تكويني است؛ يعني گفتن همان و وقوع و جريان عذاب همان.
4.(الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائكَةُ ظالِمِى أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ بَلى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ * فَادْخُلُوا أَبْوَاب جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ)(7)
«همانان كه فرشتگان جانشان را مى ‏گيرند، در حالى كه بر خود ستمكار بوده‏اند. پس، از درِ تسليم درمى‏ آيند [و مى‏ گويند:] «ما هيچ كار بدى نمى‏كرديم». آرى، خدا به آنچه مى ‏كرديد دانا است * پس، از درهاى دوزخ وارد شويد و در آن هميشه بمانيد، و حقاً كه چه بد است جايگاه متكبران».
اين آيه نيز به وجود ملائكه ي عذاب هنگام مرگ ــ براي كساني كه به خويش با نافرماني خداوند متعال ظلم كرده اند ــ اشاره دارد. اين ظالمان بر خود، هنگام مواجهه با فرشتگان قابض روح ــ كه وظيفه ي عذاب آنان را نيز در هنگام مرگ بر عهده دارند ــ خاضع و تسليم شده، و مي گويند: ما هيچ كار بدي انجام نداديم؛ ولي از آنجا كه خداوند به هر آنچه كه آدميان عمل مي كنند آگاه است، سخن دروغ آنان را نپذيرفته، رد مي كند. ملائكه عذاب پس از قبض سخت، سنگين و عذاب دهنده ي اين گروه، با عمل تكويني در قالب اين سخن كه «از درهاي دوزخ وارد شويد» آنان را به ابواب گوناگون جهنم برزخي مي برند. اين جهنم ها داراي مراتب مختلف بوده و در مجموع مرتبه ي نازله اي از جهنم قيامت به شمار مي روند. عبارت (فلبئس مثوي المتكبرين) در فراز آخر آيه، اين نكته را خاطر نشان مي شود كه منشأ «ظالمان بر خويش» صفت رذيله ي «تكبر» است.
اين چند آيه كه تنها به عنوان نمونه در اين گفتار طرح و تا حدي تفسير شد به صراحت و روشني بر وجود ملائكه عذاب در مقام مرگ و هنگام انتقال آدمي از عالم مادي به عالم برزخ دلالت دارد. در پايان توصيه مي كنم هر چه مي توانيم به گناه نزديك نشويم و مراقب اعمال و كردار خويش باشيم. اگر اين چنين نباشيم، از جمله كساني خواهيم بود كه ملائكه عذاب در هنگام مرگ، به سراغ آنها رفته و قبض سخت و تكان دهنده و عذابي سهمگين، در جهنم برزخي و قيامت، انتظارشان را مي كشد.(8)

پي‌نوشت‌ها:
 

1. 73/1/8
2.نساء (4)، آيه ي 97.
3.نساء (4)، آيه ي 97.
4.نهج البلاغة، خطبه 109.
5.انعام (6)، آيه ي 93.
6.انفال (8)، آيه ي 50.
7.نحل (16)، آيه ي 28 و 29.
8.از اين رو دست بر دعا برداشته و هم زبان با مولانا زمزمه كنيم:
يا كريم العفو ستار العيوب
انتقام از ما مكش اندر ذنوب
آنچه در كوي است ز اشياء و آنچه هست
وانما جان را بهر حالت كه هست
گر سگي كرديم اي شير آفرين
شير را مگمار بر ما زين كمين
(مثنوي، دفتر پنجم، ابيات 1197ــ 1199).[ك]  

منبع : کتاب ملائکه(سلسله دروس معارف اسلامی 1)گفتارهای آیت الله محمد شجاعی،تنظیم و نگارش کاشفی،انتشارات وثوق- 1385