پدید آمدن فرقه های منحرف در زمان امام هادی (ع) و مبارزه فرهنگی امام با آنها

1. صوفیه

از دیگر اندیشه‏ های منحرفی که با رخنه در جامعه اسلامی، سبب بدنامی شیعه و تشویش افکار عمومی جامعه مسلمانان شده بود، تصوف بود. پیروان این مکتب، با نمایاندن چهره ‏ای زاهد، عارف، خدا پرست، بی میل به دنیا و پاک و منزه از پستی‏ ها و آلایش‏ های دنیایی، مردم را گمراه می‏ کردند.

آنها نیز چون غلات از همگی این عنوان‏ها در راستای اهداف سود جویانه خود در زمینه‏ های گونه گون بهره‏ مند می‏ شدند. آنها در اماکن مقدسی چون مسجد پیامبر (ص) گرد هم می‏ آمدند و به تلقین اذکار و اوراد با حالتی خاص می ‏پرداختند، به گونه‏ ای که مردم با دیدن حالت آنها می‏ پنداشتند با پرهیزکارترین افراد رو به رو هستند و تحت تأثیر رفتارهای عوام فریبانه آنان قرار می‏ گرفتند. امام هادی (ع) نیز با واکنش‏هایی سریع و به هنگام، این توطئه عقیدتی را کشف و خنثی ساخت.

نگاشته ‏اند روزی آن حضرت با گروهی از یاران صمیمی خود در مسجد مقدس پیامبر اکرم (ص) نشسته بودند. گروهی از صوفیه وارد مسجد النبی (ص) شده و گوشه‏ ای از مسجد را برگزیده، دور هم حلقه می‏ زنند و با حالتی ویژه، مشغول تهلیل می‏ شوند. امام با دیدن اعمال فریب‏کارانه آنها، به یاران خود فرمود: به این جماعت حیله‏ گر و دو رو توجهی نکنید. اینان هم‏نشینان شیاطین و ویران کنندگان پایه‏ های استوار دین اند. برای رسیدن به اهداف تن پرورانه و رفاه طلبانه خود، چهره‏ ای زاهدانه از خود نشان می‏ دهند و برای به دام انداختن مردم ساده دل، شب زنده داری می‏ کنند. به راستی که اینان مدتی را به گرسنگی سر می‏ کنند تا برای زین کردن، استری بیابند. اینها لا اله الا اللّه نمی‏ گویند، مگر این که مردم را گول بزنند و کم نمی‏ خورند مگر این که بتوانند کاسه ‏های بزرگ خود را پر سازند و دل‏های ابلهان را به سوی خود جذب کنند. با مردم از دیدگاه و سلیقه خود درباره دوستی خدا سخن می‏ گویند و آنان را رفته رفته و نهانی، در چاه گمراهی (که خود کنده ‏اند) می ‏اندازند.

همه این وردهای شان، سماع و کف زدنشان و ذکرهایی که می‏ خوانند، آوازه خوانی است و جز ابلهان و نابخردان، کسی از آنان پیروی نمی ‏کند و به سوی آنان گرایش نمی‏ یابد. هر کس به دیدار آنها برود، چه در زمان زندگانی او و چه پس از مرگ او، گویی به زیارت شیطان و همه بت پرستان رفته است و هر کس هم به آنان کمک کند، مانند این است که به پلیدانی چون یزید و معاویه و ابوسفیان یاری رسانده است.

وقتی سخنان امام به اینجا رسید، یکی از حاضران با انگیزه ‏ای که امام از آن آگاهی داشت، پرسشی مطرح کرد که سبب ناراحتی ایشان شد. او پرسید: آیا این گفته ‏ها در حالی است که آنان به حقوق شما اقرار داشته باشند؟ امام با تندی به او نگریست و فرمود: دست بردار از این پرسش! بدان که هر کس به حقوق ما اعتراف داشته باشد، هرگز این چنین مشمول نفرین و طعن و لعن ما نمی‏ شود. (آنان که این اعمال را انجام می‏ دهند و به حقوق ما نیز اعتراف دارند) پست‏ ترین طایفه صوفیان اند؛ چرا که تمامی صوفیان با ما مخالف اند و راهشان نیز از ما جداست. آنها یهودیان و نصرانیان امت اسلام اند. همین ‏ها هستند که سعی در خاموش کردن نور الهی دارند، ولی خداوند نورش را بر همگان به طور کامل خواهد تاباند هر چند که کافران ناخشنود باشند. (1)
 

2. واقفیه

واقفیه، از دیگر فرقه‏ های دوران امامت امام هادی (ع) بوده که امامت علی بن موسی الرضا امام هشتم (ع) را نپذیرفته و پس از شهادت پدر گرامی ایشان، امام موسی بن جعفر (ع) متوقف در ولایت پذیری ائمه شده و در امامت و رهبری جامعه دچار ایستایی شدند.

آنان با انکار امامان پس از امام کاظم (ع) و موضع‏ گیری در مقابل امامان، حتی مردم را از پیروی ایشان منع کردند. امام هادی (ع) نیز برای اثبات جایگاه امامت و پیشوایی خود با آنان دست به رویارویی فرهنگی زد و آنان را نیز به سان غلات و صوفیان، مشمول لعن و نفرین خود کرد تا آنان را به مردم بشناساند. در این باره ابراهیم بن عقبة در نامه ‏ای به امام هادی (ع) می ‏نویسد: فدایت شوم! من می‏ دانم که ممطوره (واقفیه) از حق و حقیقت دوری می‏ کنند، آیا اجازه دارم در قنوت نمازهایم آنان را نفرین کنم؟ امام با صراحت تمام پاسخ مثبت داد. (2)

و این گونه بر اندیشه ‏های گمراه کننده آنان خط بطلان کشیدند. سرکردگی این گروه را علی بن ابی حمزه بطائنی بر عهده داشت که از زمان امامت علی بن موسی الرضا (ع) از پرداخت مالیات‏ های اسلامی به امام خودداری کرده و به نشانه مخالفت و رد صلاحیت ایشان، به رفتارهایی از این قبیل دست می‏ زد. آنها رویّه خود را هم چنان تا عصر امام هادی (ع) ادامه دادند. روزی امام یکی از آنان، به نام ابوالحسن بصری را دید و چون او را قابل هدایت و بیداری یافت، به او رو کرد و فقط در یک جمله به او فرمود: آیا زمان آن نرسیده که به خود آیی؟ سخن روح فزای ایشان در وی اثری ژرف بر جای نهاد و سبب تغییر رویه و بیداری او گردید. (3)
 

3. مجسّمه

این گروه می ‏پنداشتند خداوند جسم است. آنان برداشت‏ هایی بسیار سطحی و ابتدایی از دین داشتند و از درک مجرّدات و چیزهایی که از سیطره جسم و ماده خارج است، بسیار ناتوان بودند. از این رو، همواره بسیاری از حقایق هستی را که خارج از دایره ماده بود، انکار می‏ کردند یا آن را تا عالم مادّه پایین می‏ کشیدند.

کم کم آنها و اندیشه‏ های بدوی و یکسویه ‏شان در بین شیعیان رسوخ کرد و عقاید آنان را نیز تحت تأثیر سطحی‏ نگری و کوته ‏بینی خود قرار داد. خبر به امام هادی (ع) رسید و شیعیان از امام کسب تکلیف کردند. ابراهیم بن همدانی در نامه‏ ای، عقاید منحرف آنان را به عرض امام رساند و از ایشان راهنمایی خواست. او به امام نوشت که در بین شیعیان و دوستداران اهل‏بیت (ع) افرادی پیدا شده ‏اند که تحت تأثیر این عقاید پوچ قرار گرفته ‏اند و می‏ پندارند که خداوند جسم است. امام در پاسخ او برای روشن شدن پیام مکتب ناب اهل بیت (ع) در این زمینه نگاشت: پاک و منزه است آن خدایی که هیچ حد و مرزی ندارد! هرگز این گونه توصیف نمی‏ شود، هیچ مثل و مانندی ندارد و او شنوای داناست. (4)
 

4. معتقدان به رؤیت خدا

اشاعره گروهی بودند که می‏ پنداشتند خداوند را در روز رستاخیز خواهند دید. حتی آنها بر این عقیده بودند که خداوند با همین چشم مادی قابل دیدن است. شیعیان درباره این گروه به امام نامه نوشته و توضیح خواستند. امام در پاسخ نوشت: پایبندی به این نظریه به هیچ وجه جایز نیست. مگر نه این است که باید بین چشم شما و شی‏ء انعکاسی صورت گیرد که حامل نور باشد و دیدن صورت پذیرد؟ حال اگر انعکاسی و نوری در میان نباشد و این ارتباط برقرار نشود، چگونه امکان دیدن آن شی‏ء وجود دارد؟ در این نظریه اشتباهی بزرگ وجود دارد؛ زیرا بیننده چیزی را می‏ تواند با چشم خود ببیند که در جسم بودن، با خود او مساوی باشد و در صورت دیده شدن، هر دو بسان هم (جسم) خواهند بود و لازمه آن، جسم دانستن خداست؛ چرا که علت‏ ها با معلول‏ های خود رابطه‏ ای جدایی‏ ناپذیر دارند. (5) بدین ترتیب، امام تفکر مخدوش و منحرف این گروه را نیز باطل اعلام کرد.
 

تدوین رساله کلامی

از جمله تلاش‏ها و فعالیت های علمی و فرهنگی امام هادی (ع) در گستره اعتقادات، نوشتن رساله کلامی است که آن را به انگیزه پاسخ‏گویی به مشکلات اعتقادی اهالی اهواز نگاشته است. امام در این رساله، با ایراد بحث‏ های مستدل درباره قرآن و عترت و معرفی ثقلین و لزوم تمسک به آن، مبحث جبر و تفویض را که از پیچیده ‏ترین مسائل کلامی است، با بیانی بسیار روشن و شیوا مطرح و نقد کرده و نظر امامیه را با عنوان: الأمر بینَ الأمرین، به اثبات رسانیده است. در بخشی از این رساله آمده است: در این باره به گفتار امام صادق (ع) آغاز می‏ کنم که فرمود: نه جبر است و نه تفویض؛ بلکه مقامی است میان آن دو که عبارت است از: تندرستی، آزادی، مهلت کافی و توشه، مانند مرکب سواری و وسیله تحریک فاعلی بر کار خود.

پس این پنج چیز است که امام صادق (ع) به عنوان اسباب جمع کننده فضل گرد آمده است. پس اگر بنده‏ای یکی از آنها را نداشته باشد، به لحاظ آن کاستی و کمبود، تکلیف از او ساقط است… همچنین روایت شده که فرمود: مردم در عقیده به سه دسته تقسیم می‏ شوند: دست ه‏ای می‏ پندارند که کار به آنها وانهاده شده است که آنان خدا را در سلطه و قدرتش سست دانسته و خود را به هلاک انداخته ‏اند. دست ه‏ای دیگر می‏ پندارند که خدای عزوجل بندگان را به نافرمانی مجبور ساخته و آنان را به آنچه توان انجامش را ندارند، مکلف فرموده است. اینها نیز خداوند را ستمگر می‏ انگارند که سبب هلاک خود را با این اندیشه فراهم آورده ‏اند.

دست ه‏ای دیگر معتقدند که خداوند بندگان را به اندازه توانشان مکلف فرموده و تکلیفی بیش از توان بر دوش آنها ننهاده است. آنها چون کار نیک انجام دهند، خدا را بستایند و چون بد کنند، از او آمرزش بخواهند که اینان به حق رسیدگان اند. پس امام صادق (ع) خبر داده که هر کس پیرو جبر و تفویض است و به آنها اعتقاد دارد، بر خلاف حق است و من آن جبری را که هر کس بدان معتقد باشد دچار خطاست، شرح دادم و بیان کردم که کسی که پیرو واگذاری است، دستخوش باطل است. پس نظر ما میان این دو نظریه است…

سپس حضرت به بررسی بیشتر مسئله جبر و تفویض در قالب پنج مثال دیگر می ‏پردازد که در تفسیر تندرستی، گشوده بودن راه، سنت مهلت، توشه و انگیزه بیان می‏ دارند و با بهره‏ گیری از آیات قرآن و استدلال‏ های عقلانی و با نهایت دقت و حوصله، آن را از زوایای مختلف بررسی می‏ کنند؛ به گونه ‏ای که مطالب با بیانی بسیار ساده، مستند و عقلانی مطرح می ‏شوند و در عین کامل و مبسوط بودن، جمله ‏ای را تکراری، بدون غرض و خالی از بار محتوایی لازم نمی‏ یابیم. (6)
 

پی نوشت ها:

(1) قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج۲، ص58.
(2) کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، ص460.
(3) خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث فی طبقات الرواة، ج۱، ص259.
(4) ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، باب تجسیم و صورة، ص100.
(5) طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۲، ص486.
(6) حرانی، ابن شعبة، تحف العقول، ص496.