اینک نقش محیط‌ های اجتماعی بر بهداشت روانی فردی کاملاً شناخته شده است و ارتباطات بسیار نزدیک دو طرفه ای بین محیط اجتماعی و رفتار فردی وجود دارد. رابطه بین عوامل فرهنگی و رفتار انسان در دیاگرام شماره 1 خلاصه شده است.(1)
سلسله مراتب علل و ارتباطات از عوامل فرهنگی تا عناصر شیمیایی که باید هم در آسیب شناسی روانی و هم در بهداشت روانی مورد توجه قرار گیرند.
چنانچه گذشت علی علیه السلام هدف نهایی تمام پیامبران الهی را دستیابی به رشد و شکوفایی ذخایر عقلانی جوامع بشری می داند. در حقیقت تمام اصولی که در این کتاب مدون شده اند و خلاصه آموزشهای اسلامی هستند در مسیر هدف فوق قرار دارند.
امام خمینی فطرت انسان را دارای دو بُعد می داند:
1ــ فطرت اصلی که تمایلات کمال گرایانه دارد.
2ــ فطرت تبعی که از نقص گریزان است.

دیاگرام شماره 1 ــ سلسله ی مراتب علل و ارتباطات از عوامل فرهنگی تا عناصر شیمیایی که باید هم در آسیب شناسی روانی و هم در بهداشت روانی مورد توجه قرار گیرند.

این محقق معتقد است که کلیه اوامر الهی و انجام کارهای نیک برای شکوفایی فطرت اصلی و توجه به نواهی الهی یعنی خودداری از انجام کارهای غیرقابل قبول به منظور شکوفایی فطرت تبعی است. با مروری که به صورت فوق انجام شد می توان به این نتیجه رسید که با فعالیتهای امر به معروف و نهی از منکر، امکان شکوفایی در هر دو بُعد فطرت برای همه انسانها فراهم می آید. در این مورد سعی می شود که از هر سه فرایند اصلی روانی انسان یعنی شناخت، عواطف و سلوک و رفتار استفاده شود. بهترین روش امر به معروف و نهی از منکر آنست که براساس اصل دوم رشد، به اصلاح شناخت فرد اقدام شود و اصل چهاردهم نیز برای او بازگو شود. بنابر اصل فوق علت اینکه به بعضی از کارها امر شده است جلب مصلحت و علت نهی از کارهای دیگر، دوری از ضرر می باشد. بنابراین انجام اوامر الهی و خودداری از نواهی، کاملاً جنبه ی عقلانی دارد.
در مواردی که امکان اصلاح شناخت وجود نداشته باشد و یا حتی همزمان با اصلاح شناخت می توان و باید از اصل پاداش و مجازات (اصل پنجم) استفاده کرد که خود تعداد بسیار وسیعی از آموزشهای اسلامی را شامل می گردد.
در مواردی که نه اصلاح شناخت و نه طرح اصل پاداش و مجازات مفید واقع نشود، الزاماً برای جلوگیری از رفتارهای غیرقابل قبول (گناه) دخالت مستقیم و کنترل فیزیکی و قانونی رفتار از طریق جاری کردن حدود الهی و قصاص، ضروری است تا مانع تداوم و گسترش فساد در جامعه گردد. به همین علت در مکتب اسلام سالم سازی محیط از طریق امر به معروف (امر و فراهم آوردن تسهیلات برای رفتارهای تکاملی) و نهی از منکر (نهی و کنترل رفتارهای سقوط دهنده) به عنوان یک امر وجوبی و عبادتی در ردیف نماز و روزه و سایر عبادات مطرح گردیده و آنرا به عنوان روش پیامبران و افراد صالح معرفی کرده اند.(2)
در حقیقت امر به معروف و نهی از منکر را می توان نوعی روان درمانی هدایتی (dirctive psychotherapy) تلقی کرد که در بُعد وسیعی انجام می شود و به این ترتیب موجبات تغییر و اصلاح اساسی در جامعه به وجود می آید. در قرآن آمده است: خداوند وضع هیچ قومی را تا خود آنها تغییری در وضع خود به وجود نیاورند تغییر نمی دهد.(3)
در قرآن مجید انسانهایی که در سالم سازی محیط از طریق امر به معروف و نهی از منکر شرکت نمی نمایند مورد توبیخ قرار گرفته اند و به آنها وعده ی آتش داده شده است.(4)
هنگامی فرد حق دارد اقدام به امر به معروف و نهی از منکر نماید که در مسیر خودسازی قدم برداشته باشد و در این مسیر تا قدری جلو رفته باشد. امام صادق علیه السلام می فرماید: آنکس که خاطرات شخصی خود را از دل نزداید و از خطرات نفسانی و شهوی خویش فارغ نشود. افکار شیطانی را از خود نراند، و در پناه خداوند بزرگ نرود، شایسته نیست مردم را امر به معروف و نهی از منکر نماید.(5)
بهترین روش امر به معروف و نهی از منکر، روش عملی آن می باشد. امام صادق (ع) می فرماید مردم را با اعمال خود به سوی خدا بخوانید و از گروه دعوت کنندگان با زبان نباشید.(6)
قرآن مجید، حرکت در مسیر سالم سازی محیط را از اختصاصات انسا‌‌نهای رشد یافته می داند و چنین می بینیم: چرا در قرون قبل از شما جز گروه اندکی را که نجات داده بودیم، مردمی با عقل و ایمان وجود نداشت که خلق را از فساد و اعمال زشت بر روی زمین نهی نمایند.(7)

نتایج حاصل از امر به معروف و نهی از منکر

نقش سیستمهای مختلف اجتماعی در بهداشت روانی و روان پزشکی، اینک به عنوان یک واقعیت مورد تأیید است. سولیوان (sullivan) معتقد است که ریشه اختلالات روان پزشکی در جامعه به وجود می آید و در درمان و پیشگیری نیز باید از طریق اصلاح روابط اجتماعی اقدام نمود. نکته بسیار ظریف، این است که برخلاف سایر مکاتب، در مکتب روان شناسی اسلامی، اصلاح مدارهای اجتماعی و پیشگیری از فساد، در حد پیشنهاد، خلاصه نمی شود بلکه به عنوان یک تکلیف واجب مورد تأکید قرار می گیرد. به منظور پیشگیری از کشمکشهای روانی و آسیبهای اجتماعی، همه افراد بشر موظفند این اصل را مراعات نمایند. علت بروز بسیاری از اختلالات فردی و اجتماعی ناشی از عدم توجه به این اصل می باشد. تمام روشهای روان درمانی مخصوصاً روشهایی که براساس اصلاح شناخت قرار دارند، نوعی امر به معروف و نهی از منکر می باشند. آموزشهای اسلامی و سایر آموزشهای مذاهب الهی را که به منظور سالم سازی محیط انجام می شوند، می توان روان درمانی گروهی تلقی نمود.
در دستیابی به زندگی سالم، تربیت صحیح و مدیریت، نیز اصل فوق کارایی اختصاصی دارد.

پی نوشت ها :

1- مدرک پاورقی 1- ص 9
2- وسائل الشیعه، ج11، ص 394.
3- إِنَّ اللَّهَ لَا یغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یغَیرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ . سوره رعد (13) آیه 11
4- لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِیسَى ابْنِ مَرْیمَ ذَلِکَ بِمَا عَصَوْا وَکَانُوا یعْتَدُونَ. کَانُوا لَا یتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یفْعَلُونَ. سوره مائده (5) آیه 78-79.
5- عن الصادق علیه السلام انه قال: من لم ینسلخ عن هو اجسه و لم یتخلص من آفات نفسه و شهواتها و لم یهزم الشیطان و لم یدخل فی کنف الله و توحیده و امان عصمته لا یصلح له الامر بالمعروف و النهی عن المنکر. المولی محسن الکاشانی، محجه البیضاء، ج4، ص109.
6- کونوا دعاه الناس باعمالکم و لا تکونوا دعاه بالسنتکم. (ترجمه در متن) سفینه البحار: ج2، ص 278.
7- فَلَوْلَا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیةٍ ینْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَینَا مِنْهُمْ. (ترجمه در متن) سوره هود (11) آیه 116.

منبع :حسینی، ابوالقاسم، (1378)، اصول بهداشت روانی: بررسی مقدماتی اصول بهداشت روانی، روان درمانی و برنامه ریزی در مکتب اسلام، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، شرکت به نشر