فلسفه روزه در اسلام چيست؟

قرآن كريم وقتي حكم روزه را بيان مي‌كند در ذيل آن با جمله‌اي كوتاه به فلسفه روزه اشاره كرده، مي‌فرمايد: «لعلّكم تتقون»[1] اين جمله که ذيل جمله «كتب عليكم الصيّام كما كتب علي الّذين من قبلكم» آمده بيان‌گر اين است كه روزه روح تقوي و پرهيزگاري را در انسان زنده مي‌كند، از شدت غرايز مي‌كاهد، روح را تلطيف و صفا مي‌بخشد و نورانيت ايجاد مي‌كند، عزم و اراده انسان را قوي و در انسان قدرت تصميم‌گيري ايجاد مي‌كند و راه را براي سير و سلوك بسوي خداي متعال هموار مي‌سازد و در ابعاد مختلف بر كامل شدن انسان كمك مي‌كند. بطور كلّي فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون مي‌توان به چهار دسته تقسيم كرد:
1. بُعد عرفاني: روزه مايه تقرب به خداوند متعال است، زيرا روزه‌ شهوت نفس را مي‌كوبد و آدمي را بياد روز قيامت انداخته و عطش و گرسنگي آن روز را يادآوري مي‌كند و انسان را از كسالت‌ها و مفاسد كه از محکم ترين ريسمانهاي شيطان است، مي‌رهاند.
دليل اين مطلب روايتي است كه از امام صادق ـ عليه‌السّلام ـ نقل شده است كه شيطان آمد نزد يحياي پيغمبر ـ عليه‌السّلام ـ ، حضرت يحيي فرمودند اين‌ها كه به خود آويخته اي چيست؟ شيطان گفت: شهواتي است كه به وسيله آن‌ها فرزندان آدم را دچار مي‌كنم حضرت فرمود: آيا براي من هم در آن چيزي هست؟ شيطان گفت هرگاه شكم خود را سير كردي از خوراك، پس تو را باز مي‌دارم از نماز و ياد خدا، حضرت يحيي قسم ياد كرد كه شكم خود را هرگز از طعام پر نخواهم كرد.[2]بدون شك از مجرّب‌ترين وسايل جهت تعديل شهوت، گرسنگي كشيدن است.
و شايان ذكر است كه احاديث فراواني در کتب روايي ما وجود دارد که كه روزه و روزه‌داي را مايه تقرب به خداوند دانسته اند که به طور نمونه به تعدادي از آن ها اشاره مي کنيم:
1. پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ در ضمن توصيه‌اي به اسامه بن زيد چنين فرموده است: «عَلَيْكَ بالصوم فَاِنَّهُ قُربُه اِلَي الله؛ بر توباد روزه‌داري زيرا كه روزه موجب تقرّب به خدا مي‌شود.»[3]2. خداوند متعال در حديث قدسي مي‌فرمايد: «الصَّومُ ليِ و اَنا اُجْزي بِهِ؛ روزه براي من است و من خودم پاداش او هستم، يعني تقرب به من بهترين پاداش اوست.»
3. خداوند متعال به پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در شب معراج مي فرمايد: اي احمد آيا مي‌داني كدام وقت بنده به من نزديك مي‌شود؟ حضرت فرمود: نه اي پروردگار من؛ خداوند فرمود: «؛ موقعي كه گرسنه و يا در سجده باشد.[4]2. بُعد اخلاقي و تربيتي: علم اخلاق براي تزكيه روح انسان وضع شده با آموختن و به كار بستن آن مي‌توان روح سركش انساني را از چنگال رذائل اخلاقي نجات داد و آماده درك انوار معنوي شد؛ اگر انسان بخواهد سير و سلوكي داشته باشد و به مراحل بالاي كمال و معنويت برسد تزكيه و تخليه از مهم‌ترين مراحل است و يكي از فوائد مهم روزه مسئله تزكيه روح و تخليه روان است. چون روزه تنها امساك و پرهيز از خوردن و آشاميدن نيست (چنان‌چه در حديث شريف مي‌خوانيم «رُبَّ صائم ليس له من صيامه اِلا الجوع و العطش»[5] چه بسيار روزه داراني كه فقط گرسنگي و تشنگي مي‌كشند) بلكه روزه حقيقي آن است كه چشم و گوش و زبان انسان همه روزه باشند؛ يعني از ارتكاب گناهان چه كبيره و چه صغيره ، اجتناب نمايد و از دستورات ديني بطور كامل پيروي نمايد، زيرا عمل به دستورات الهي و ترك نواهي موجب تصفيه باطن و تزكيه روح از آلودگي‌ها و وارستگي‌ از رذائل اخلاقي مي‌شود.
3. بُعد اجتماعي: يكي از فلسفه‌هاي روزه بعد اجتماعي آن است، پيامبر مکرم اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ فرموده اند: «و هو شهر المواسات» (ماه رمضان، ماه برادري و همدردي است)[6] و امام باقر ـ عليه السّلام ـ مي فرمايند: «خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت‌مندان درد گرسنگي را بفهمند و بر فقراء عطوفت كنند.»[7]يكي از مهم‌ترين منافع روزه همين مطلب است كه به انسان هشدار مي‌دهد كه مسلماني تنها نماز و عبادت و زيارت و اصول عبادي اسلام را بجا آوردن نيست، بلكه بايد از حال فقيران و مستمندان مطلع باشي و به آنها رسيدگي كني، زيرا هر اجتماعي كه اغنياء آن به فكر مستمندان باشند ، روي فقر و محروميت را نخواهند ديد و اين از فوائد روزه به شمار مي‌آيد.
4. بُعد بهداشتي و پزشكي: پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: «صوموا تصحّوا» روزه بگيريد تا سالم و تندرست باشيد.[8] پس يكي از آثار و فوائد روزه سلامتي جسم و بعد پزشكي آن مي‌باشد كه اهميت به سزائي دارد، چون بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذيه خود مي‌پردازد و معده انسان كه آن را مركز همه دردها دانسته‌اند، در هر زمان كه انسان اراده كرده مملو از خوردني‌ها و نوشيدني‌ها شده است و محدوديت خوردن و آشاميدن در يك ماه (به وسيله گرفتن روزه) بهترين وسيله براي سلامتي جسم و بدن انسان مي‌باشد.
دانشمندي در اين رابطه چنين مي‌گويد: «فايدة روزه براي بدن مانند نوعي درمان پزشكي است. پزشكان همه به اين نكته رسيده‌اند كه روزه گرفتن روزهاي ماه مبارك رمضان ، هم چون سي عدد قرص است كه هر سال مصرف مي‌شود تا معده تقويت و خون تصفيه و بافت‌هاي خون ترميم گردد.»[9]در روايتي از رسول خدا چنين آمده است: «المعدة بيت كل داء و الحميّه (اي الامساك) رأس كل دواء». يعني: معده خانة تمامي دردها است و امساك بالاترين داروها.[10]و دانشمندي به نام «الكسي سوفورين» بيش از 23 مرض را برشمرده كه بوسيله روزه مداوا مي‌شود.[11]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. تفسير نمونه، آيه الله مکارم شيرازي، ج1.
2. فلسفه روزه، مير سيد احمد روضاتي.
 
پي نوشت ها:
[1] . بقره/ 183.
[2] . روضاتي، مير سيد احمد، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائي، 1385 ق، ص 90 ـ 92.
[3] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، ج 93، ص 285.
[4] . قمي، شيخ عباس، سفينة البحار، انتشارات كتابخانة سنائي، ‌ج 1، ص 193.
[5] . شمس‌الدين، سيد مهدي، آداب روزه داري، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، صص 10 و 23ـ24.
[6] . حر عاملي، محمد بن حسن، وسائل‌الشيعه، بيروت، ج 7، ص 7.
[7] . همان، ص 223.
[8] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، احياء التراث الاسلامي، ج 96، ص 255.
[9] . ، آداب روزه داري ، ص 20
[10] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
[11] . همان.