در سال شصت ویک هجری قمری واقعه ای در کربلا اتفاق افتاد که نه تنها جامعه آن روز بلکه تمام جوامع بشری را تا به الآن تحت تأثیر خود قرار داده است. این قیام که به رهبری امام حسین  (علیه السلام) شکل گرفت مانند سایر قیام های تاریخ دارای اهدافی بود.
 
در بیان اهداف قیام امام حسین بسیار سخن گفته اند و برای بیان این مهم، از مطالب متعددی می توان استفاده کرد اما در این میان یکی از منابع که می توان از آن، برای بیان اهداف قیام امام حسین(علیه السلام) استفاده کرد زیارت اربعین است. این زیارت در کتب مختلفی از جمله تهذیب الاحکام[1] و مصباح المتهجد[2] از صفوان بن مهران به نقل از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که دارای مفاهیم عمیق و دقیق است.
 

فلسفه قیام

در بیان فلسفه قیام سیدالشهداء(علیه السلام)، شاید برخی بگویند که حضرت قیام کرد که شهید شود. شاید هم برخی بگویند که حضرت قیام کرد تا حکومت تشکیل دهد؛ اما کسانی که این گونه علل را بیان می کنند بین علت و نتیجه خلط کرده اند. شهادت یا حکومت نتیجه قیام سید الشهداء(علیه السلام) بود نه هدف و علت قیام؛ آری حضرت برای هدفی قیام کرد که نتیجه آن می توانست حکومت باشد یا شهادت که از قضاء شهادت بود.[3] در زمانه ما نیز امام خمینی (ره) قیام کردند که نتیجه قیام ایشان نیز ممکن بود حکومت باشد یا شهادت اما در پایان این قیام منجر به حکومت شد.
 

 

در بیان علت قیام امام حسین (علیه السلام) می توان چندین نکته و چندین علت را بیان کرد اما همه این ها تحت یک هدف واحد جمع می شوند؛ اما آن هدف چیست؟ خود امام این هدف را بیان کرده اند. «ِ وَ أَنِّی‏ لَمْ‏ أَخْرُجْ‏ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی ص أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏»[4]  
حضرت برای اصلاح قیام کرد. اصلاحی که به خاطر مردن سنت ها و زنده شدن بدعت هاست؛ به خاطر از بین بردن انحرافی است که در جامعه وجود دارد. اکنون باید دانست علت اصلی انحراف موجود در جامعه چه بوده است که حضرت برای اصلاح آن قیام کرد.
 

عوامل انحراف امت اسلامی

یکی از عوامل انحراف جهالت بود. منظور از جهالت در بحث ما، جهالت در برابر علم نیست بلکه جهالتی مراد است که در برابر عقل قرار می گیرد. به این نوع از تقابل در روایات نیز اشاره شده است. اگر سری به کتاب الکافی بزنیم خواهیم دید، اولین بخش از آن مربوط به بخش عقل و جهل است که معروفترین حدیث آن نیز حدیث جنود عقل و جهل است. مراد از جهالت در بحث ما غلبه غریزه انسان بر فطرت اوست که در این راه، شخص از علم هم استفاده می کند.
 
حال برای تطبیق این جهالت بر جامعه زمان امام حسین(علیه السلام) مجبوریم کمی به عقب برگردیم.زمانی که مردم مکه بت می پرستیدند، مردار می خوردند، مرتکب فحشاء می شدند، پیوند خویشاوندی را گسسته و با همسایه بدرفتاری می کردند[5] خداوند متعال در میانشان پیامبری برانگیخت تا آیات الهی را بر ایشان بخواند.[6]  
پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم 23 سال زحمت کشید تا آیین و فرهنگ جاهلی را درهم بشکند و کعبه اذهان مردم را از بت خالی سازد. زحمات پیامبر(صلی الله علیه و آله) باعث شد تا جامعه مانند درخت شکوفه داری شود که به زودی ثمر خواهد داد اما شوربختانه آفات موجود در داخل درخت ریشه اش را خشکاندند.
 

منافقین و جهالت نوین

این آفات همان جریان منافقین است که جهالت نوین را همراه خود داشتند. نه تنها لکه ننگی بر دامانشان نبود که از صحابی جلیل القدر نیز به حساب می آمدند. زمانی که در کنار مؤمنین بودند تظاهر به ایمان می کردند اما در واقع شیاطینی بودند در جامه عبادت.
 

 

ضربه ای که این گروه به اسلام می زدند بسیار بیشتر از ضربه کفار بود. چراکه خود را زیر نقاب اسلام مخفی می کردند و خیلی بصیرت می خواست تا پشت این زاهد نماها چهره ابلیس را مشاهده کرد. نمونه اش معاویه که برای پوشیدن لباس خلافت آیه ای از قرآن را علم کرد تا افراد را طبق آن بفریبد.[7]  
پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله)  جامعه دچار جهل این منافقان شد که قلب هایشان آکنده از کفر بود اما زبانشان در ظاهر به شهادت به وحدانیت خدا می چرخید. جهالت نوین که در رأس کار قرار گرفت مانند چشمه ای که از آن آب گندیده تراوش شود روزبه روز اثرات سوءش را به نقاط مختلف جامعه می رساند.
ایشان با جداسازی قرآن از معارف اهل بیت(علیه السلام)، آیات متشابه آن را دستاویز اهداف سوء خود قراردادند و برای آن که احادیث رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز مزاحم اهداف پلیدشان نباشد از کتابت آن ها منع کرده و آنچه را هم که نوشته شده بود آتش زدند. انجام چنین کارهایی باعث شد جهالت منافقین به دیگران نیز سرایت کند و روزبه روز متراژ فاصله مردم از اسلام بیشتر شود.
 
بنابراین جهالت یکی از عوامل انحراف جامعه بود که در زیارت اربعین نیز به آن اشاره شده است.«وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ»[8] «و جان خود را درراه تو داد تا برهاند بندگانت را از جهالت و نادانی»[9]

یکی از انحرافات دیگر که باعث شد تا امام  (علیه السلام)برای رفع آن قیام کند سرگردانی گمراهی بود. در زیارت اربعین از این مهم این گونه یادشده است: «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلَالَةِ»[10] «و جان خود را درراه تو داد تا برهاند بندگانت را از جهالت و نادانی و سرگردانی گمراهی»[11]  

سرگردانی امت اسلامی

آری جامعه دچار سرگردانی گمراهی شده بود. مردم، فرقانی در دست نداشتند تا حق را از باطل و درست را از غلط تشخیص دهد. سرگردانی با شخص چنان می کرد که آن قدر دودل و متردد می ایستاد تا زمان بگذرد و دیگر کار از کار گذشته باشد.
 

انواع گمراهی

دو نوع گمراهی داریم گاهی مردم گمراه می شوند، در این حالت احکام اسلام از بین نمی رود اما گاهی علاوه بر مردم علماء و حاکمان نیز منحرف می شوند خطر این گمراهی بسیار بیشتر است؛ چراکه از ایشان دین صحیح صادر نمی شود. خوب را بد و بد را خوب جلوه می دهند. احکام اسلام را تحریف می کنند. خطر ضلالت در زمان امام حسین(علیه السلام) نه تنها گریبان مردم را گرفته بود که علماء نیز دچار آن شده بودند.
 
عامل دیگر دنیازدگی بود. مردم به جای آن که در تجارتی شرکت کنند که خدا در برابر جان هایشان به ایشان بهشت دهد[12] در تجارتی سرمایه گذاری کردند که نتیجه اش درهم و دینار بود. علت این دنیازدگی نیز همان حکومت منافقین جاهل است.
 
خلیفه ثانی سابقین در اسلام را بر مسلمانان دیگر، مهاجرین از قریش را بر غیر قریش، مهاجران را بر همه انصار و عرب را بر عجم و غیر برده را بر بردگان ترجیح و برتری داد.[13] این سیاست آغاز اختلاف طبقاتی در جامعه بود.
 
در زمان عثمان وضع از این بدتر شد. بذل و بخشش های بیش ازحد و اندازه و به تعبیر دقیق تر افسارگسیخته عثمان، روحیات و آرمان های مردم را به کلی تغییر داد. علامه امینی بخشش های بدون حساب وکتاب عثمان را از بیت المال نقل کرده که مجموعاً بالغ بر صدوبیست و شش میلیون و هفت صد و هفتادوهفت هزار درهم و چهار میلیون و سی صد و ده هزار دینار می شود.[14] عثمان بنی امیه را بر گردن مردم سوار کرد و چنان کرد که پول های کلان از بیت المال نصیب خاندان او شود.
 
امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره عثمان می فرماید: «…تا سومى‏ به‏ حکومت‏ رسید که‏ برنامه‏اى‏ جز انباشتن‏ شکم‏ و تخلیه‏ آن‏ نداشت‏ و دودمان پدرى او (بنى امیّه) به همراهى او برخاستند و چون شترى که گیاه تازه بهار را با ولع مى‏خورد به غارت بیت المال دست زدند…»[15]  
به این دنیاپرستی و تجارت غلط در زیارت اربعین اشاره شده است. آن جا که می فرماید: «وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَى وَ شَرَى آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکَسِ وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدَّى فِی هَوَاهُ»[16]  

هوای نفس و گمراهی جامعه

از موارد دیگر که باعث انحراف جامعه شده بود پیروی از هوای نفس است. نفسی که اگر مدیریت نشود نه تنها افراد عادی که امثال بلعم باعورا را نیز زمین می زند. کسی که خدا به او از آیات خود عطا کرده بود[17] اما به امور ناچیز مادی و لذت های زودگذر دنیایی تمایل پیدا کرد و از هوای نفسش پیروی نمود.[18]  
با توجه به عواملی که ذکر شد جامعه دچار انحراف عظیمی شده بود که شخصی مثل یزید حاکم جامعه اسلامی شده بود! کسی که آشکارا شراب می خورد علنا احکام اسلام را زیر پا می گذاشت و علیه دین سخن می گفت.
 
در چنین وقتی بود که دیگر یا باید مجلس ترحیم اسلام گرفته می شد یا اصلاحی اساسی صورت می گرفت. در این موقعیت سیدالشهداء(علیه السلام) در برابر چنین انحرافی ساکت نماند وقیام کرد که اثرات این قیام و اصلاح تا به الآن باقی است.

پی‌نوشت:
[1] تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان) / ج‏6 / 113 / زیارة الأربعین ….. ص: 113
[2] مصباح المتهجد و سلاح المتعبد / ج‏2 / 788 / شرح زیارة الأربعین ….. ص: 788
[3] ر.ک: انسان دویست و پنجاه‌ساله، ص 171-172
[4] بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج‏44، ص: 329-330
[5] اشاره به جملات جعفر بن ابی‌طالب خطاب به نجاشی پادشاه حبشه.«شهریارا ما گروهی از جاهلیت بودیم. … زمینه‌های قیام امام حسین (ع)، ج 1، ص 25 به نقل از سیره ابن هشام، ج 1، ص 359.
[6] اشاره به آیه: «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً …» جمعه/2
[7] «وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی‏ حَرَّمَ اللَّهُ …» اسراء/33.
[8] تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج‏6، ص: 113.
[9] مفاتیح نوین، ص 402.
[10] تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج‏6، ص: 113.
[11] مفاتیح نوین، ص 402.
[12] اشاره به آیه «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة…» توبه/ 111
[13] ر.ک: زمینه‌های قیام امام حسین (ع)، ج 2، ص 101.
[14] ر.ک: زمینه‌های قیام امام حسین (ع)، ج 2، ص 102 به نقل از الغدیرج 8، ص 286.
[15] نهج البلاغة / ترجمه انصاریان / متن / 9 / 3 – از خطبه‏هاى آن حضرت است معروف به شقشقیه ….. ص: 8.
[16] تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج‏6، ص: 113.
[17] اشاره به آیه:«وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذی آتَیْناهُ …»اعراف/175.
[18] اشاره به آیه:«وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها …» اعراف/176.