نگاهی به یك اصطلاح در علم اصول

هرگاه مولی یا قانونگذار موضوع مركبی را كه دارای اجزاء و شرایطی است طلب كند، و یا عام استغراقیی را درخواست كند، اما مكلف از انجام دادن آن مركب یا عام به صورت كامل عاجز گردد، آیا دستور مولی نسبت به مقدار میسور باقی است؟ (1) یا آن مقدار میسور و ممكن نیز با سقوط معسور و غیرممكن ساقط می‌شود؟ و یا در مثال عام استغراقی: هرگاه مولی گفته باشد: تمام دانشمندان را احترام كن. و مكلف قادر نباشد كه مأموربه را به صورت كامل انجام دهد، تكلیف چیست؟ آنچه در بین علما شهرت دارد این است كه: در صورتی كه مكلّف قادر نباشد مطلوب مولی را به صورت كامل انجام دهد، اما بتواند بخشی از آن را محقق كند، باید همان مقدار ممكن و میسور را بیاورد. زیرا عجز از انجام كلّ باعث سقوط انجام مقدار ممكن و میسور نخواهد بود. و اسم آن را قاعده‌ی میسور یا قاعده‌ی مالایدرك و یا قاعده‌ی استطاعت نامیده‌اند. بدین ترتیب از مثال‌های مذكور نتیجه می‌شود، اگر فردی از احترام تمام دانشمندان عاجز باشد اما قدرت احترام برخی از آنها را داشته باشد، طبعاً باید آنان را احترام كند. و در مثال مركب اگر از احترام هر ده نفر عاجز باشد ولی توان احترام پنج نفر را داشته باشد، احترام آن پنج تن واجب است، و در مثال نماز صبح به فرض كه از انجام جزئی از نماز عاجز باشد، مثلاً قادر نباشد ایستاده نماز بخواند، در اینجا شرط ایستادن ساقط می‌شود. اما چون قادر است نشسته نماز بخواند، سقوط وجوب جزء موجب سقوط وجوب مركب نمی‌گردد.

ادله‌ی قاعده‌ی میسور

برای این قاعده به سه روایت استناد شده است: 1.پیامبر فرمود وقتی شما را به چیزی امر كردم، به هر مقداری كه استطاعت دارید عمل كنید. (2) 2.علی (علیه السلام) می فرماید: میسور و ممكن به سبب معسور و غیرممكن ساقط نمی‌شود. (3) یعنی اگر مكلف از انجام بعضی از افراد یا اجزاء مركبی معذور باشد چنین عذری باعث سقوط و عدم وجوب بقیه‌ی افراد یا اجزاء ممكن و میسور نخواهد بود. 3.حضرت علی می‌فرماید: اگر جزئی از یك تكلیف قابل اجراء باشد و جزء دیگر نباشد (4)، باید جزء قابل اجراء را انجام داد. نه آنكه به بهانه‌ی عدم توان انجام یك جزء همه را ترك كرد. و به اصطلاح:

آب دریا را اگر نتوان كشید *** هم به قدر تشنگی باید چشید

گرچه بعضی از علما ادله‌ای غیر از روایات را مورد استفاده قرار داده‌اند، اما عمده‌ترین دلیل دو روایت اخیر به ویژه روایت دومی است، و ضعف سند این روایات نیز با شهرت عملی و فتوایی فقها جبران گردیده است.

پی‌نوشت‌ها:

1.فرائد الاصول، ص294؛ كفایةالاصول، ج2، ص 245؛ فوائد الاصول، ج4، ص 254؛ مصباح الاصول، ص477؛ انوارالهدایه، ج2،ص 386؛ عوائدالایام، ص88؛ القواعد الفقهیه، ج4، ص 121.
2.قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) «اذا امرتكم بشیء فاتو منه مااستطعتم» صحیح مسلم، كتاب الحجّ، ج2، ص 975.
3.قال علی (علیه السلام) «المیسور لا یسقط بالمعسور»
4.«ما لا یدرك كلّه لایترك كلّه».

منبع مقاله :
ولائی، عیسی، (1391)، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چاپ نهم