هند بین سه تا چهارهزارسال تاریخ پیوسته زبان وادبیات مقدس دارد و وداها(بیدها)به ویژه کتاب «ریک بید»سندی زنده و جاوید و قدیم ترین آن هاست.
واژه ودا Veda به فارسی «بید»تلفظ شده در زبان سانسکریت به معنی دانش و به طور اخص به معنای «دانش الهی»یا «علم منزل» است.
این واژه از مصدر«وید Vid»(دانستن)مشتق است و نام متون یا کتب مقدس مشهوری است که پایه نخستین مذهب هندو را تشکیل می دهد.درآغاز این نام فقط به کتاب:ریگ ودا Rig-Veda(رگ بید-ریگ بید)و یا جورودا Yajur-Veda(ججر بید)و ساماودا Sama-Veda(سام بید)اطلاق می شد و مجموع این سه کتاب را ترایی Trayi(دانش سه گانه)می خواندند-ولی بعداً بر سه ودای اصلی کتاب چهارمی بنام اتهرواودا Atharva-Veda(اتهربن بید=آذروان)افزوده شد.قبول کتاب چهارم به عنوان یک متن حقیقی و اصیل ظاهراً پس از تدوین قانون «مانو»بوده است زیرا مانو غالباً از سه بید نام برده است و آن ها را «تریم بر هم سناتنم» Trayam Brahma Sanatanam(ودای ثلاثه ابدی)خوانده و فقط در یک جا (کتاب یازدهم ماده 33)به عنوان ودا ذکری ازاین کتاب به میان آمده است.
مدهاتیتهی Meahatithi مفسر و فقیه هندو نیز از سه بید اول اسم می برد بی آن که کتاب چهارم را در ردیف آن ها بشمارد.
فرهنگ سانسکریت امرسینگهه Amarasingha هم فقط از سه ودا نام می برد-
اما دراوپانیشادهای کهن «مندک»Mundaka(و چهاندوگ)Chandogya و چند اوپانیشاد دیگر قدیمی و نوشته های متأخر باستانی هندو از قبیل ایتی هاس Itihasa(تواریخ)و پران ها Puranas اتهر و اودا بید چهارم شناخته شده است.
درمیان سه بیداصلی ریگ بید قدیم ترین آن هاست نام این ودا ازفعل ریچ Ric ستایش کردن مأخوذ است و مشتمل بر(1028)سرود می باشد.
سه بید اصلی نه تنها از حیث قدمت تاریخی بلکه از نظر مطالب و طرز تفکر و آئین پرستش نیز با کتاب چهارم اختلافات بین دارد.
ریگ بید ودای منظوم و ججر بید ودای منثور وسام بید ودای آهنگ هاست.
ریگ بید از آتش و ججر بید ودای منثور و سام بید ودای آهنگ هاست.

ریگ بید ودای ستایش است و سرودهای (سوگتاها Suktas)آن خطاب به مظاهر طبیعت و خدایان ودائی است.
مجموع سرودهای ریگ بید در هشت آشتاکا Ashtaka(هشت یک)یا کهند khanda(قسمت)مرتب شده و هر یک ازین آشتاکاها به نوبه خود به هشت ادهییای Adhayaya(باب)تقسیم می شود.
کلیه سرودهای رگ بید حاوی (2006)ورگا Verga(قطعه)و (10417)ریگ (آیه یا بیت)و(153426)پادا Pada( کلمه)است.
کتاب ریگ و دارا به ترتیب دیگر نیز تنظیم کرده اند به این معنی که متن کتاب به ده ماندالا Mandala(دایره یا جزء یا کتاب)و هشتاد و پنج انوواک Anuvaka(قسمت)منقسم شده است.
اسلوب سومی هم درتقسیم بندی ریگ بید به کاررفته است به این ترتیب که متن کتاب به بیش ازدو هزارو رگا منقسم شده و کلیه سرودهای ستایش که هریک خطاب به یکی ازمظاهر طبیعت یا خدایان سروده شده طبقه بندی گردیده است.مثلاً سرودهای خطاب به خدای آتش (آگنی)همه دنبال هم و سرودهای خطاب به رود را پشت سر هم تنظیم و ترتیب داده شده است.
سرودهای ریگ بید را می توان به سه دسته طبقه بندی کرد:
1-چند خدائی.
2-توحید.
3-وحدت وجود.
درسرودهای دسته اول طبیعت پرستی و تصور خدایان به صورت انسان نمودار گردیده است و معرف مراحل نخستین دوره ودائی است.
یکی از خصائص و امتیازات این سرودها جنبه چند خدائی آن هاست.
بعضی از دانشمندان صلاحیتدار این دسته از سرودها را صرفاً ادعیه نسختین کودکانه و بعضی دیگر آن ها را کنایه و گروهی آنها را کنایه از بیان صفات ذات اعلی و بالاخره جمعی آن ها را نوعی طبیعت پرستی توصیف و تعبیرکرده اند.
این اظهارنظرهای مختلف نشان می دهد که ریگ ودا یک مجموعه هماهنگ و یکنواخت نیست.
سرودهائی که جنبه توحیدی و وحدت وجودی دارد از حیث زمان بر سرودهای دسته اول متأخر است و نماینده مرحله دوم و سوم پیشرفت و نمود افکار دوره ودائی می باشد و منطوق و مفهوم آن ها می رساند که گویندگان این سرودها نه تنها از مرحله ستایش عوامل طبیعی و پرستش چند خدائی گذشته و به مرحله توحید و یکتاپرستی رسیده بوده اند بلکه کم کم ریگ ودا صورت فرضیه وحدت وجود فلسفی به خود می گیرد و اساس مکتب فلسفی ودائی را تشکیل می دهد و سپس وارد تعلیمات اوپانیشادها می شود و بالاخره پایه گسترش یافته و عالی «افکار هندو به نام مکتب ودانتا Vedanta واقع می شود.»
تعداد بی شمار خدایان مرد و زن در قسمت های چند خدائی ودا به زودی موجب خستگی دماغ شد و از همان اوان نخستین تمایلاتی به وجود آورند که چند خدا را با هم یکی بدانند و بالاخره همه خدایان مختلف را یکی سازند.
نتیجه این تمایلات و مرتب ساختن آن ها طبعاً به یکتاپرستی (البته نوعی)منتهی شد زیرا این فرضیه از هرج و مرج خدایان مؤنث و مذکر بی شمار که با یکدیگردراصطلاک بودند ساده تر و منطقی تر بود.
روحانیت بخشیدن به تصور وجود الهی و منطق مذهب در یکی ساختن و پیوستن چند خدا از خدایان که متوجه و معطوف به فرضیه توحید است فرضیه ریتا Rita یا «وحدت طبیعت»و بالاخره انگیزه تنظیم مغز بشر، همه آن ها عواملی بود که به تبدیل عقیده به خدایان متعدد بشر مانند به یک توحید (یکتاپرستی)روحانی کمک کرد-حتی یگانه وجود اعلای دوره یکتاپرستی از انتقاد برکنار نماند.
فکر بشر را فرضیه یک الوهیت بشر مانند، ارضا نمی کرد.یک فکر پژوهنده برای رسیدن به حقیقت مطلق، به مراتب بیشتر از یافتن طریق لذایذ و خوشی های شخصی و خصوصی، اهمیت قائل است.ارزش احساسات یک خدای شخصی هر چه باشد «حقیقت»ترتیب دیگر مقرر می دارد و برای پرستش معبود دیگر می خواهد.
فرضیه توحید متفکران ایام اخبر دوره اوسط ودائی را اقناع نکرد و مکتب توحید جای خود را به مکتب وحدت وجود فلسفی واگذاشت که «پایه آن بر وجود اعلای غیر شخصی و شناخته نشدنی است».
رفته رفته هندوان دوره اخیر ودائی نه تنها با یک نوع شگفتی که از مختصات فلسفه آن هاست روبرو شدند بلکه نسبت به معتقدات مسلم سابق خود نیز به شک و تردید افتادند و این دودلی راه مقدمه افکار فلسفی را هموار ساخت.
روح «پرسش و پاسخی»به وجود آمد و «شکاکیت»درمحیط آریاهای هند راه یافت به طوری که از سرودهای (121)و(129) ماندالای دهم بر می آید هندوان آن دوره درباره خدایان و امکان شناختن مبدأ اشیاء به شگفتی افتادند و این تردید، به استهزاء و تمسخر عقاید پذیرفته شده و خدایان تا حدودی منتهی شد.
برای از بین بردن شک و تردید نمازها و دعاهائی به جای آورده می شد زیرا مسلم است در دورانی که ایمان ثابت و پابرجا باشد کسی برای حصول ایمان نیازی به دعا ندارد.
در سرود(89)ازماندالای هشتم خطاب به «اندرا»که به منظور مجاهده در راه قدرت اندرا مورد ستایش قرار گرفته صریحاً ذکر شده است «اگراندرا به حقیقت موجود باشد»و بعد گوینده می گوید «اندرائی موجود نیست او را که دیده است؟ پس ما بر چه کسی احترام می کنیم؟»
و نیزدرسرود (12)ماندالای دوم نسبت به همان اندرا-یکی از خدایان دوره ودائی گفته شده است او کیست؟ در واقع راجع به او می گویند «او وجود ندارد»
ازاین گونه شک و تردیدها در ریگ ودا بکرات به چشم می خورد و اگر بخواهم امثله بسیاری ذکر نمایم سخن به درازا می کشد و در حوصله این مقاله نمی گنجد.

قدمت بیدها

محققان هندی و هندشناسان فرنگی در مورد ورود به این بحث که وداها در چه زمانی به وجود آمد و چه وقت تدوین و ترتیب یافت با هم اختلاف نظر دارند.
بل گنگ دهر تیلک Bal Gangdhar Tilak استاد هندی با توجه به محاسبات نجومی چنین نظر داده است که منترهای «Mantras»ریگ بید در حدود پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح سروده شده است.
حضرت رادها کریشنان رئیس جمهور هند که از مهینان دانشمندان شرق می باشد می نویسد که بین تاریخ به وجود آمدن این سرودها و جمع آوری آن ها زمان درازی بوده است و اضافه می کند شواهدی در دست است که تا حد زیادی مسلم می دارد که سرودهای ریگ بید پانزده قرن پیش از میلاد مسیح به صورت امروزی در افواه در آمده است.
هوگ Haug سرودهای ریگ ودا از متعلق به دو هزار و چهارصد سال قبل از مسیح دانسته است ولی ماکس مولر Max Muller تاریخی در حدود (1200)سال پیش از مسیح را در نظر گرفته است.
میزان صحت فرضیه روابط نژادی مردم هند واروپا هر چه باشد مسلم است که به طوراعم زبان های هند واروپائی و به نحو اخص زبان های هندو ایرانی از یک منبع مشترک ریشه گرفته و نماینده نوعی ارتباط فکری است.
قدیم ترین اثر ادبی و فلسفی زبان های هندو اروپائی ریگ بید است که لااقل تاریخ سرودهای متقدم دوره ودائی را (1500)سال پیش از میلاد مسیح باید معلوم کرد.
شباهت و نسبت بین زبان اوستا و زبان بیدها به قدری نزدیک است که نمی توان یکی را بدون دیگری مورد مطالعه قرار داد.در قسمت های باستانی اوستا می توان ابیاتی یافت که فقط با تغییر تلفظ طبق قواعدی که به دست آمده به سانسکریت قابل فهم، تبدیل نمود.

این زبان باستانی را نحویان هندی «سانسکریت»Sanskrit(منقح ادبی صحیح طبق قواعد دستور)خوانده اند و در قبال آن زبان پرکرت Prakrita است که آن نیز از ریشه زبان هند و اروپائی می باشد و توده مردم به آن تکلم می کردند.
قدیم ترین سند تاریخی زبان هندو اروپائی رگ بید است که صرفاً از روی حدس به نظر بعضی از استادان هندی دست کم دو تا سه هزار سال و به نظر خاورشناسان اروپائی لااقل تاریخ آن را هزار سال پیش از میلاد مسیح باید معلوم کرد.
سرودهای ریگ وید-هر چه باشد-اعم از این که آن ها را اساطیر ناقص یا افسانه های مجاز یا مطالب تاریک یا نوشته های نارس یا کنایات راجع به بیان ذات و صفات الهی یا ادعیه کودکانه و یا نوعی طبیعت پرستی بدانیم ریشه اعمال مذهبی و سرچشمه فیض بخش ادبیات مقدس دیگر هندو از قبیل براهماناها و سوتراها Sutras و آرنیک ها Aranyakas و اوپانیشادها Upanishads و مکاتب فلسفی بعدی و غیره می باشد و هنوز صدها میلیون نفر مردم هند به آن ها اعتقاد راسخ دارند.
بنابر داستان ها و روایات هندو کرشن دوی پایز Kpishna Dvapayana که به مناسبت ترتیب دادن و جمع آوری بیدهابیاس (ویاسا Vyasa= ترتیب دهنده)لقب یافته در زمان جنگ کرو کشتر می زیسته است.
اما این جنگ چه زمانی روی داده است به خوبی روشن نیست و آنچه در این باره گفته شود از روی حدس و تخمین است.به عقیده دین باوران هندو متون بیدها پیش از تدوین، مدت ها طرف استفاده ریشی ها بوده است.
تاریخ پیدائی بیدها و مجموعه های آن ها به طور مشخص و منجز روشن نیست زیرا از یک طرف مردم هند باستانی رغبت تاریخ نویسی نداشته اند و از سوی دیگر اصولاً معتقد نبوده اند که بیدها دارای مؤلفان بشری باشد و در طول تاریخ هندوان مفاد آن ها را آیات جاویدانی پنداشته اند و لذا برای این کتب واحد تاریخی قائل نشده اند و بدین ترتیب تاریخ قدیمی ترین سرود ریگ ودا را به اختلاف از پنج هزار تا یک هزار سال پیش از میلاد مسیح پنداشته اند.
منبع: نشریه فکر و نظر شماره 6 و 7