نقش و نفوذ قرآن در زندگی روزمره و فرهنگ عامه

قرآن چنانکه گفته شده، و با ذکر شواهدی نشان داده شد و خواهد شد، فقط نقش تمدن سازی و آفریدن فرهنگ خاصه ندارد، که البته گستره و ژرفای این نقش و نفوذ، در حجمی برابر با یک رساله و کتاب 300-400 صفحه ای قابل بیان است. در زندگی روزمره یا زندگی عادی، هم نقش و نفوذ قرآن بس وسیع و عمیق است و این نقش را از همان عصر نزول وحی تا امروز و فردا و فرداهای جهان اسلام و حیات فردی و جمعی مسلمانان ایفا خواهد کرد.
ما ایرانیان از معدود کشورهایی بوده ایم که با قبول دین و آیین اسلام، زبان خود را حفظ کرده ایم، اما این زبان بیش از هر زبان دیگر در میان زبان های جهان اسلام با مفردات و ترکیبات عربی آمیخته است. در قرون اولیه پیدایش یا رواج و رسمیت زبان فارسی دری، حدوداً قرن دوم و سوم هجری با آنکه وام گیری واژگان و تعبیرات و عبارات عربی آغاز شده بود، تا قرن پنجم و حتی ششم، افراطی در کاربرد لغات و تعبیرات عربی در اغلب متون نظم و نثر فارسی ( قطع نظر از موضوع و محتوا) وجود نداشت. طبعاً میزان واژگان و عبارات عربی در متون مربوط به علوم اسلامی، اعم از عقلی و نقلی، بیشتر بود تا مربوط به ادبیات. از قرن هفتم تا عهد صفویه که در این عهد اخیر بزرگانی چون علامه محد باقر مجلسی ( 1111ق) نهضت فارسی نویسی را در متون مذهبی و علوم اسلامی هم باب کردند، نثر مصنوع که بهترین- و نه غریب ترین- نمونه هایش ترجمه کلیه و دمنه و سیرت رسول الله ابرقوهی و یکی از اوج های هنری و ماندگارش گلستان سعدی است، به مدت سه چهار قرن دچار سبک و سیاق بیمارگونه و پر از تعابیر عربی مغلق و سرشار از سجع و آرایه های افراطی شد و آثاری که به واقع نه فارسی، نه عربی، بلکه فارسی نما و شتر- گاو- پلنگ بودند، نظیر تاریخ وصاف الحضرة یا تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار اثر وصاف الحضرة مشتمل بر پنج جلد در تاریخ مغول که نثرش چندان مغلق و نامفهوم است که استاد عبدالمحمد آیتی آن را تلخیص و بازنویسی کرده است، پدید آمدند.
با چند گام بلند و جهش تاریخی از عصر صفوی و نادری و زندی با چشم پوشی از اثاری چون دره نادره، اثری در تاریخ سلطنت نادرشاه به فارسی که این هم دشوار و دیریاب است، به عصر قاجار می رسیم و نهضت بازگشت، که اگر هم اوج و اعتلایی به ادبیات یعنی به نظم و نثر هنری فارسی نمی دهد، ولی به زبان فارسی خدمت می کند، با اثاری چون منشآت قائم مقام و پندنامه یحیویه و اثار فاضل خان گروسی تا برسد به انقلاب فرهنگی و اجتماعی مشروطیت که نثر فارسی از بلاتکلیفی و بلا موضوعی بیرون آمد و نهضت روزنامه نگاری هم به سلامت یابی نثر کمک رساند.
در تاریخ یکصد ساله مشروطیت در نیمه اول هنوز عربیت، همتا و هم وزن ادبیت بود، ولی امثال شادروان دهخدا، حاج سیاح، یحیی دولت آبادی، و جمال زاده تا شادروان ابراهیم پورداود سلامت نفس خود را در سلامت نثر جلوه گر کردند و فاصله ذهن و زبان را کم کردند تا خودشان و مردم مجبور نباشند، یا خیال نکنند که مجبورند یک طور فکر کنند و طور دیگر حرف بزنند یا بنویسند.
در چهل سال پیش یک تحقیق جدی که یکی از ادارات تابع وزارات فرهنگ یا آموزش و پرورش انجام می داد و اینجانب و دکتر سعید حمیدیان دوست ادیب و ادب پژوهم ( صاحب اثار چندین گانه، و استاد ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی) هم در آن شرکت داشتین و واژگان مفرد و مرکب عربی را از عهد شاهنامه تا زن روز ( که هنوز هم منتشر می شود) با شرکت دادن انواع متون، واژه پژوهی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که میانگین نفوذ مفردات، ترکیبات، عبارات و تعبیرات عربی در زبان فارسی در این فاصله هزار ساله، نشان از حضور 60 تا 65 درصد عربی، از جمله عربی مرکب با فارسی یا فارسی شده ( مثل طلبیدن، رقصیدن، یا « همت به خرج دادن» و « اصلاح انتقادی/ علمی متون») حمایت دارد.
این میانگین را برای تنوع هم که شده با ده غزل سعدی و حافظ هم بسنجید، به نتیجه مشابهی می رسید. اما این واقعیت تاریخ زبانی هم مشهود است که در سه چهار دهه اخیر که دیگر نثر نویسی عادی از ادبیات جدا می شود و کاربرد وسیع اجتماعی پیدا می کند، دیگر حتی المقدور، واژه جدید از عربی بسیار کم گرفته می شود؛ مگر به ضرورت هایی یا در حوزه علوم اسلامی، یا به تأثیر انقلاب اسلامی.
سخن روزانه ما از اسلام ( علیک و علیکم)، تا احوال پرسی، و گفتن بحمد الله، الحمد لله، شکر خدا، سلامت باشید، عاقبت باشد، دست حق به همراهت، در اما او گاه حتی فی امان الله و خدا« حافظ»ی و به سلامت، خیر پیش، رسیدن به خیر، گرفته تا عبادات و ادعیه روزمره با کلمات عربی قرآنی سروکار داریم. البته آن میزان نفوذ عربی که آمار تقریبی اش یاد شد، فقط عربی قرآنی نیست، بلکه اعم از قرآنی و غیر قرآنی است، اما از یاد نبریم که امثال قرآنی هم هست و کلمات سائر ( عبارات رایج و کلیشه و پربسامد) قرآنی حتی در زبان محاوره و عامه و عامیانه کم نیست.
مهم این است که زابن قرآنی و عربی (یا عربی قرآنی) فصاحت، ملاحت، قدرت زبان، رسایی و رسانایی زبان فارسی را در این هزاره و بیشتر افزایش داده است و در بسیار حوزه ها از جمله حتی عرفان و دستور زبان ( جز در سال های اخیر) و حقوق (فقه) هنوز اصطلاحات عربی حاکم است.
در سال های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی ایران چندین و چند واژه قرآنی به ویژه در کاربرد دین پژوهان و بیدارگرانی دارای نفوذ کلام در توده های مردم، به ویژه جوانان، کلمات قرآنی را با باری کمابیش تحول یافته یا تحول داده برای بعضی پدیده ها یا موجودات به کار بردند از این قرار: البته از این طنز تاریخی و اتفاقی بگذریم که کلمه انقلاب در عرف قرآن و اصولاً قدما تا عصر حافظ و در شعرش، معنای منفی دارد و مترادف با فتنه و آشوب است.
چنانکه حافظ می گوید ( در گله از روزگار نامساعد):
ز انقلاب زمانه عجب مدار که چرخ
از این فسانه و افسون هزار دارد یاد
و در کاربرد قرآنی هم انقلب علی عقبییه لفظاً یعنی بر دو پاشنه پای خود چرخید و برگشت، و اصطلاحاً یعنی از اعتقاد خود، غالباً اعتقاد مترقی و اسلامی خود به عقیده پیشین که طبعاً امروزه می شود، «ارتجاعی» بازگشت.
اما یک زبانواره انقلابی ( و انقلاب این بار متأثر و ترجمه شده از زبان های اروپایی با محتوای مثبت و مترقی) پدید آمده بود: با این کلمات کلیدی: طاغوت، مستضعف/ استضعاف، مستکبر/ استکبار و استکبار جهانی و جهانخوار= امپریالیسم، کنز ( نوعی گرایش به سرمایه داری)، انفال ( بعضی از منابع ثروت عمومی)، بیت المال، تکاثر، حد ( مجازات)، اتراف/ مترف ( نعمت زدگی، رفاه زدگی و مصرف و اسراف زدگی) فساد/ مفسد فی الارض، محارب/ محاربه، حزب الله/ حزب اللهی، فشل ( روح باختگی) و ده نمونه دیگر و رواج یافتن بیش از اندازه کاربرد بسم الله الرحمن الرحیم و الله اکبر، که این یکی جای بحث بیشتری دارد. بسمله، یا گفتن بسم الله الرحمن الرحیم که اولیه آیه 113 سوره قرآنی است (جز سوره توبه که نظر به مضمون حاد و انقلابی گونه اش در برائت از مشرکین که نام دیگر سوره توبه (نهم) هم برائت است)، هم همراه با الله اکبر که گفتنش در اول اذان 4 بار و اول اقامه 2 بار واجب است، و با ادای آن در آغاز اقامه نماز، نماز رسمیت می یابد و به آن تکبیرة الاحرام می گویند. یک نقش دیگر الله اکبر در گذشته، در پیوند با قرائت قرآن این بوده که بین قرائت دو یا چند سوره پیاپی یک الله اکبر می افزودند. یا در نمازهای یومیه (اعم از واجب و مستحب) بین هر تعییر حالتی مثلاً از قرائت حمد و سوره، آهنگ رفتن به رکوع و از رکوع، آهنگ رفتن به سجده داشتن، و بین دو سجده و نظایر آنها، گفتن یک الله اکبر سنت (مستحب) است. یک کاربرد الله اکبر هم که از کشورهای مسلمان و عربی به ایران سرایت کرده، گفتن بلند و دسته جمعی الله اکبر برای تأیید همراه با اظهار تحسین و شگفتی است و در شعارهای زمان انقلاب هم کراراً «الله اکبر الله اکبر- خمینی رهبر» شنیده می شد و یک سرود انقلابی که گویا سروده استاد حمید سبزواری است با دو بار «الله اکبر» آغاز می شود. گاه نیز در فرهنگ عامه و کاربرد روزمره، گفتن الله اکبر، با لحن خاص، حاکی از تأسف و تمام شدن صبر گوینده و یا صرفاً بیان شگفتی است.
اما بسم الله الرحمن الرحیم حتی نقشی وسیع تر و عمیق تر دارد. درباره نگاشتن آن به انواع قلم ها و با استفاده از انواع مصالح کاغذ و چرم، سنگ، کاشی، چوب، فلز و مواد دیگر به اشاره یاد شد. حدیث صحیح و معروفی هست که: کلُّ امرٍ ذی بال لم یُبدَأ ببسم اللهِ فَهُوَ اَبتَرٌ ( هر امر مهمی که با گفتن بسم الله الرحمن الرحیم آغاز نشود، در واقع ناتمام است) همین است که مسلمانان در بسیاری از شئون عبادی و عادی زندگی بسمله ( گفت بسم الله) را رعایت می کنند در بسیارموارد ( از جمله قرائت قرآن) گفتن استعاذه (اغوذ بالله من الشیطان الرحیم: از شیطان ملعون مطرود به خدا پناه می برم) لازم است. مخفف این کلمه مقدس و پر رواج نیز در ادب و محاوره فارسی به چندین و چند معنی به کار می رود. نظامی در لیلی و مجنون گفته است:
مایین و نوای بی نوایی
بسم الله اگر حریف مایی
شعرهای فارسی زبان عبارت بسم الله الرحمن الرحیم را از دیرباز شاید حتی پیشتر از نظامی گنجوی به نحوی تلفظ کرده اند که موزون درآمده و همراه با آن مصراعی دیگر آورده و آغاز منظومه هایشان را با ان متبرک کرده اند از جمله: بسم الله الرحمن الرحیم/ هست کلید در کنج حکیم و ده ها مورد دیگر. (1)
از موارد مهم دیگر کاربرد قرآن کریم به هنگام ذبح و قربانی است که اگر عامداً ترک شود، بعضی از فقها ذبیحه (قربانی) را حرام و بعضی مکروه شمرده اند. از همین جاست که در ادب فارسی بسمل به ذبیحه یا قربانی و غالباً کنایه از عاشق مسکین می گویند. نیم بسمل یعنی قربانی نیمه جان و آن هم در ادب کتبی و زبان و بیان محاوره فارسی راه دارد. واله هروی گوید: ابرو بنما که جان دهم جان/ بی بسمله بسملم مگردان.
گفتنی است که بسم الله به معنای وسیع بفرمایید و تعارف و دعوت ( بسته به فعل مورد نظر دارد. یک مثال ادبی از نظامی نقل شد. مثال مشهور دیگر به صورت ردیف ( کلمه مکرر پس از قافیه) در این چاوووشی خوانی مردم پسند آمده است: هر که دارد هوس کرب و بلا بسم الله.
آری در آغاز کتاب های کهن غالباً بسم الله الرحمن الرحیم آمده است. در عصر جدید تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، چندان رایج نبوده ولی پس از انقلاب این رسم متبرک از نو آغاز شد و یک استثنای برجسته در عصر پیش از انقلاب و اوج اقتدار ظاهری محمد رضا شاه، در آغاز کتاب مرجع گرانسنگ دایره المعارف فارسی (3 جلد 1345-1375) به سرپرستی شادروان غلامحسین مصاحب دیده می شود که با آنکه بخشی از هزینه آن را دربار می داد، با وجود این، آن بزرگمرد سرپرست این کار سترگ که سایر کارها و کارنامه اش نشان از اندیشه دینی ندارد، کلمه مقدس بسم الله الرحمن الرحیم را در صفحه مستقل پیش از صفحه عنوان در جلد اول (1345 ش) آورده است.
امروزه در کشور ما همان گونه که قرائت آیاتی از قرآن کریم در آغاز هر جلسه به ویژه جلسات مهم مانند جلسات هیئت دولت یا شورای عالی انقلاب یا فرهنگستان یا سخنرانی های رسمی یا آغاز جلسات مجلس شورای اسلامی یا دادگاه ها یا برنامه صبحگاه ( و شامگاه) ارتش و سپاه و سمینارها و کنگره ها نیز در مدرسه های جدید و حوزه های علمیه پیش از اغاز در آن گفتن بسم الله الرحمن الرحیم ( با قرائت یا بی قرائت بخشی از قرآن) هم بسیار شایع است.
علاوه بر مواردی که یاد شد، هنگام غذا خوردن، یا سوار وسیله نقلیه شدن، یا راندن وسیله نقلیه نیز آن را می گویند- یا در کتب فقهی در موارد بسیار دیگری تأکید شده است از جمله در آغاز هم بستری. همین است که در فرهنگ عامه یکی از دشنام ها که به بچه های تخس و شیطان می دهند، تخم نابسم الله است. اگر مجال بود، نمونه هایی از کاربرد بسم الله در فرهنگ محاوره ای عامه را مانند « از بای بسم الله تا تای تمت» (= از آغاز تا انجام، به ویژه درباره کتاب و توسعاً در موارد دیگر) نقل می کردیم.
به قرائت قرآن بازگردیم. اشاره شد که در نظام آموزشی اسلامی در سراسر دارالاسلام یا جهان اسلامی آموزش دادن قرائت و حفظ قرآن جزو اصلی ترین مواد آموزشی بوده است و اینکه نوجوانی قبل از رسیدن به سن بلوغ به همین شیوه آهسته- پیوسته سراسر قرآن را حفظ کند، پدیده شایعی بوده است. بر پایه روایات منقول از معصومین (ع) کمترین زمان برای ختم یک دوره قرآن سه روز و بیشترین زمان شش ماه تعیین شده است. البته از دیرباز یک و گاه دو ختم مستقل در ماه رمضان که به بهار قرآن و ضیافت الله معروف است و به تصریح قرآن کریم (بقره، 185) ماه نزول قرآن است، معمول بوده است و هنوز این سنت ادامه دارد.
اغلب کشورهای اسلامی برای کودک یا کودکانی که موفق به ختم ( یا حفظ که مرتبه بس عالی تری دارد) می شوند، مراسمی با شرکت معلمان که غالباً در گذشته مکتب ها- و امروز مهد قرآن و دار القرآن ها و نهادهای دیگر- برپا می کنند همراه با تکریم از معلم و دادن هدیه هایی به او و نیز تشویق قرآن آموز بوده و هست. فی المثل در ایران برای مکتب دار قواره پارچه ندوخته و کله قند و مایحتاجی نظیر آن هدیه می برده اند. یا در یمن به هر کسی که نخست باز قرآن را ختم کند، خاتم (انگشتری) هدیه می کنند. یا در برونئی ( یکی از کشورهای اسلامی) مدارس دینی هر ساله در فصل تابستان جشن های ختم قرآن برگزار می کنند. در این برنامه و جشنواره همه داوطلبان طی یک دوره یک ماهه قران کریم را ختم می کنند و جوایزی دریافت می دارند. در مصر که سنت قرائت و حفظ بس ریشه دارد، یکی از بهترین توصیفات را می توان در کتاب الایام ( آن روزها)، که در واقع زندگینامه خود نوشت طه حسین نابینای حافظ کل قرآن کریم و وزیر فرهنگ مصر، که به همت شادروان سید حسین خدیوجم به فارسی ترجمه شده است، ملاحظه کرد.
بعضی از نهادهای آموزش قرائت قرآن عبارتند از: 1- مهد قرآن کریم استان اصفهان که بیش از ده هزار هنرجوی قرآن آموز نوجوان و جوان را آموزش و پرورش می دهد، 2- کانون قرآن استان فارس وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، که بیش از 15 پایگاه آموزش قرآنی کودکان و نوجوانان دارد، 3- مهد قرآن استان تهران که بیش از 5 مرکز « شکوفه های قرآنی» آن به آموزش و پرورش قرآنی نونهالان می پردازد، 4- وزارت آموزش و پرورش که دارالقرآن های بسیار کارآمدی تأسیس کرده، و علاوه بر آموزش قرآن در کتاب های درسی، در دار القرآن ها که در تابستان 1382 تعداد آنها 600 کانون بوده و سالی حدود 20 درصد افزایش دارد و به والدین دانش آموزان و حتی به سایر مردم هم آموزش های قرآنی در سطوح مختلف می دهد و در بسیاری مدارس کلاس های حفظ قرآن هم دایر کرده است. 5- «مهد شکوفه های قرآنی»، تحت نظارت علمی موسسه فرهنگی و پژوهشی رضوان القرآن الکریم که تا امروز در طی یک دهه فعالیت موفق به آموزش دهی قرآن به بیش از صدها نونهال فرهنگی شده است و فعالیتش به نحوی گسترده تر ادامه دارد. 6- «مهدالرضا»، جزو «اداره آموزش علوم قرآی آستان قدس رضوی» که خاص خردسالان پنج ساله تا مقطع دبستان است 7- کانون های _چند و چند گانه) کودکان و نوجوانان و کلاس های « مکتب القرآن» برای آموزش قرآنی کودکان و نوجوانان در گروه سنی پیش دبستانی 8- کلاس ها و فعالیت های سازمان تبلیغات اسلامی در بیشتر استان های کشور. همچنین مناطق سنی نشین که در سطح فوق العاده وسیع انجام می گیرد که هم مستقیماً به آموزش قرآنی روخوانی و روان خوانی از سنین کودکی و نوجوانی تا بزرگسال می پردازد و هم به آموزش آموزشگران در چندین رشته قرآنی ( حفظ، تفسیر، خوش خوانی، خوشنویسی و فعالیت های دیگر در تمام استان ها و شهرهای میهن اسلامی مان 9- کلاس ها و دوره های برگزار شده و در حال برگزاری گسترش یابنده از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه در سطح کشور. همین سازمان عهده دار برگزاری مسابقات بین المللی قرائت، حفظ و تفسیر قرآن است که در حدود 90 درصد کشورهای اسلامی در آن شرکت می کنند.
10 و 11- برنامه های ویژه کودکان و نوجوانان از سوی رادیو قرآن و سیمای قرآن (به این دو رسانه بیشتر اشاره خواهیم کرد). از جمله برنامه تلویزیونی 90 قسمتی « قرآن مرا دوست دارد»، ساخته شده به همت مجموعه فرهنگی بلال و پخش شده از سال 1381. گفتنی است که دهمین جشنواره « قرآن و کودک» در زمستان 1382 از سوی فرهنگساری قرآن برگزار شد. (هشت جشنواره از این سلسله به همت فرهنگسرای فدک برگزار شده بود؛ تا سال 1379).
آنچه برشمردیم فقط از باب ذکر نمونه بود؛ وگرنه، بحر را در کوزه نمی توان گنجاند و « اثبات شیء نفی ماعدا نمی کند» و چه بسا بسیاری از سازمان های فعال را در بیان همین چند نمونه از قلم انداخته باشیم. انصاف باید داد که منبعی که فی المثل فعالیت های قرآن پژوهی را در ایران یا جهان اسلام یکجا گردآورده باشد، وجود ندارد و شاید این نوشته ناچیز، صاحب نظران را به ضرورت راه اندازی یک پایگاه اینترنتی یا نشر نشریه ای که هدف آن فقظ اطلاع رسانی در باب کارهای قرآنی مسلمانان و اسلام شناسان غیر مسلمان باشد، متقاعد سازد و همتشان را بسیج کند. بحمد الله هنگام تحریر این مطالب با خبر شدیم که یک خبرگزاری تماماً قرآنی که دارای پایگاه اینترنتی و برنامه های تلویزیونی در سیمای جمهوری اسلامی است، در رمضان المبارک 1424 ق/ 1382 به دست رئیس جمهور افتتاح شده و آغاز به کار کرده است.
فعالیت های قرآنی در ارتش، سپاه، نیروهای انتظامی، بسیج نیز که حداقل آن شامل آموزش قرائت و حفظ قرآن و برقراری مسابقات ذی ربط است، قابل ذکر است. در دوران جدید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تغییر و تحولات اساسی در تشکیلات و اهداف نیروهای چندگانه نظامی رخ داده است. نیروهای مسلح امروز جمهوری اسلامی ایران عبارتند از ارتش، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی انتظامی، و تشکل های بسیجی نیز جزو این نیروها هستند. شعار قرآنی و نشان (آرم) سپاه پاسداران این عبارت قرآنی است: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ، ( و در برابر آنان هر نیرویی که می توانید فراهم آورید)، ( انفال، 60)، و شعار و نشان نیروهای انتظامی: … کُونُوا قَوَّامینَ لِلِه شُهَدَاءَ بِالقِسطِ… (… در راه خدا به داد برخیزید و به عدل شهادت دهید…)، (مائده، 5). چنانکه اشاره شد قرائت روزانه آیاتی از قرآن کریم در برنامه های میدانی ( چون صبحگاه) و دفتری ( جلسات و شوراها) با نظم خاص در ستادها و پایگاه ها و پادگان ها و ادارات و دوایر این نیروها برقرار است. نیز قرآن آموزی عمیق تر از جمله حفظ و تفسیر و درس و بحث و نخست بار در سال 1377 مسابقات قرائت و خوش خوانی ( و احتمالاً تفسیر و حفظ) قرآن میان ارتش های کشورهای اسلامی در ایران برگزار شد. این نیروها دارالقرآن های متعددی با برنامه هایی از سطوح عادی تعلیم روخوانی و روان خوانی تا سطوح عالی دارند. همچنین «بنیاد قرآن و حدیث سپاه پاسداران اسلامی» سازمانی است که در اسفند ماه 1380 به تصویب مراجع ذی صلاح رسیده و نیازهای عقیدتی و فرهنگی میلیون ها عضو بسیجی و سپاهی را پاسخگو است و چندان کارایی و نظم در سازمان و خدمات خود دارد که در سال 1381 در نمایشگاه قرآن که از همان سال نمایشگاه بین المللی قرآن شد، لوح تقدیر بهترین غرفه سازمان ها و نهادهای دولتی را به خود اختصاص داد.

مسابقات قرآنی

مسابقات قرائت و خوش خوانی قرآن که در حدود نیم قرن در جهان اسلام سابقه دارد، در دهه های اخیر از صورت حفظ صوری و خوش خوانی بدون درک و دریافت معانی شامخ آیات بینات قرآنی خارج شده، و تفسیر/ تفسیر موضوعی، و حفظ تمام سی جزء، یا بیست یا ده یا پنج جزء هم به آن اضافه شده است. البته مسابقات قرائت چه بسا و در بسیاری موارد از مسابقات حفظ جداست. داوران از میان قاریان با تجربه و باسابقه و احتمالاً خوش خوانان پیشین و قرائت شناسان (مقریان) و حافظان و قرآن شناسان برجسته جهان اسلام انتخاب می شوند.
فعالیت و برنامه ریزی منسجم برای مسابقات داخلی و استانی و بین المللی در یاران با همت سازمان اوقاف و امور خیریه و نیز همکاری یا اهتمام مستقل سازمان تبلیغات اسلامی آغاز شد. زمان برقراری این مسابقات غالباً ماه مبارک رمضان یا هفته وحدت است. 12 تا 17 ربیع الاول ( سالروز ولادت حضرت ختمی مرتبت به دو روایت شیعه و سنی) یا در ایان دهه فجر: ده روز و شب بزرگداشت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران از 12 بهمن ( ورود پیروزمندانه امام خمینی، اعلی الله مقامه، پس از پانزده سال تبعید از وطن، به آغوش میهن) تا 22 بهمن/ روز و ماه پیروز ی انقلاب اسلامی در (1357)، برگزار می شود. جز سال های 1364 و 1366 به علت بمباران شدید شهرهای کشور و سال 1369 به علت درگیری جنگ خلیج فارس، مسابقات در ایران برگزار نشد، اما از سال 1351 تا امروز قاریان و حافظان ایرانی در مسابقات قرائت و حفظ در کشورهای اسلامی شرکت کرده و افتخار آفرینی کرده اند. کشورهای میزبان: علاوه بر ایران، مالزی( دارای سابقه ای در حدود نیم قرن در برقراری این گونه مسابقات) لیبی، عربستان، هندوستان، سوریه، بنگلادش، عمان، و بعضی دیگر از کشورهای اسلامی مانند مصر و اندونزی بوده اند.

نمایشگاه قرآن

برای برقراری ارتباط بین قرآن پژوهان و قرآن دوستان، و هنرمندان رشته های مختلف قرآنی و عرضه فرآورده های فرهنگی قرآنی، و به نمایش گذاردن اثار هنری قدسی، و نقائس و مخطوطات و نظایر ان ( از جمله قرآن های متفاوت که به ان اشاره شد) سال هاست (از 1372 تا امروز) که به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایشگاه قرآنی در روزها و شب های ماه مبارک رمضان با دعوت از همه سازمان ها و نهادهای قرآنی، برای ملاحظه و تأمل همگان اعم از قرآن پژوهان تا علاقه مندان ساده به فرهنگ قرآنی، با سامان دادن به غرفه ها و سالن ها و فضاهای دیگر، به مدت دو تا سه هفته برگزار می شود و بازدید برای همگان آزاد است. راسته ای نیز به ناشران یا پخش کنندگان اثار قرآنی و نیز نرم افزارها و نوارهای گوناگون (این داو قلم اخیر هم برای نمایش است و هم فروش) اختصاص دارد. هر سال کوشیده اند از ضعف ها و نارسایی ها کاسته و برکارآمدی نمایشگاه افزوده شود و از سال 1381 این نمایشگاه به صورت بین المللی با دعوت از قرآن پژوهان جهان اسلام یا اسلام شناس دامنه فعالیت خود را گسترش داده است. و یک ستاد خبری صوتی- تصویر و نشر هر روزه ویژه نامه کتاب هفته، در رساندن اخبار و چیکده یا صورت کامل سخنرانی ها و مصاحبه ها در ایام نمایشگاه سختکوشانه به تهیه خبر و نقد و نظرها و گسیل رسانه ای آنها می پردازد.
علاوه بر سخنرانی های قرآن پژوهان در «سرای اندیشه» که در سال های اخیر مجموعه آنها ویراسته و منتشر می شود، یکی از بهترین و مهمترین و اثرگذارترین مراسم سنواتی و جاافتاده در این نمایشگاه بزرگداشت خادمان قرآن از چاپگر و صحاف و ناشر و معلم قرآنی گرفته تا هنرمند مفسر است. و همه از دست ریاست جمهور و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی لوح تقدیر و جوایز ارزنده ای چون حج عمره دریافت می دارند. و تاکنون یک کتاب در معرفی عده کثیری از این خادمان، از سوی همان نمایشگاه منتشر شده است.(2)
گفتنی است که اداره کل نسبتاً جدید التأسیس « مرکز توسعه و ترویج فعالیت های قرآنی» در برنامه ریزی و برگزاری هر چه بهتر نمایشگاه اهتمام تمام دارد.
گفتنی است، برای آنکه مرکزگرایی نشده، بلکه تمرکززدایی شود و مناطق دیگر کشور هم از امکانات و خدمات مشابه بهره مند باشند هر ساله ده ها نمایشگاه قرآنی استانی و شهرستانی همزمان با تهران یا زمان های مناسب دیگر برگزار می شود.(3)
جشنواره نمایشگاه بزرگ بین المللی جهان اسلام که از سوی کتابخانه موزه بریتانیا در لندن در سال 1976 برگزار شد، صدها نسخه شگرف قرآنی را در معرض دید خبرگان و دوستداران هنرهای قرآنی و قدسی قرار داد که کتابی یا کتاب هایی هم از آن نمایشگاه یا درباره آن منتشر شد.(4)
از جشنواره های دانشجویی هم می توان در همین جا یاد کرد که در تابستان امسال (1382) هجدهمین جشنواره قرآنی دانشجویان سراسر کشور با ارسال پیامی از سوی ریاست جمهور در تالار فارابی دانشگاه شهرکرد، با همکاری مرکز فعالیت های قرآنی دانشجویان کشور وابسته به جهاد دانشگاهی به مدت سه روز برگزار شد و به برگزاری مسابقات و برقراری نمایشگاه ها هم اقدام کرد.
قرآن و کامپیوتر ( شامل نرم افزارسازی، راه اندزای پایگاه در اینترنت، و حتی تأسیس کافی نت) از زمان که شادروان دکتر علی شریعتی در نشریه فلق ( نشریه دانشجویان دانشکده ادبیات دانشگاه تهران) ( احتمالاً در سال 1355) مقاله ای به نام قرآن و کامپیوتر نوشت تا امروز تحولات و پیشرفت های عظیمی از استخدام کامپیوتر در خدمت قرآن پژوهی رخ داده است. مسئله اعجاز عددی/ ریاضی قرآن که تازه جرقه و جوانه اولین پژوهش های آن زده شده بود، توسط چندین پژوهشگر به نتایج عمده و گاه غریب و بحث انگیز دست یافت. درباره این مسئله و مسائل مطروحه دیگر در ذیل این عنوان فرعی، به ذکر بعضی منابع در پی نوشت اکتفا می کنیم.(5)
نگارنده این سطور از ملاحظه یک فرآورده نرم افزاری که در قطعی به اندازه تلفن همراه، صورت کتبی آیات قرآن را بر صفحه نمایشگرش می آورد و ترجمه ای به انگلیسی ( یا احتمالاً زبان های دیگر) همراه داشت و همزمان خوش خوانی یکی از قاریان معروف، همراه با حرکت آیه به آیه متن قرآنی، از آن پخش می شد، که واقعاً ابزاری بس مفید در خدمت قرائت، استماع، فهم و حتی حفظ ( از برکردن) قرآن است، بسیار خوش وقت شد.
در پایان باید از تواشیح، یعنی هم خوانی قرآن با صوت و لحن دلنشین گروهی از خوش خوانان، که در یک دهه و نیم اخیر از کشورهای عربی به ایران آمده است، یاد کرد. البته تواشیح به هم خوانی اسماء الله و دعاها بیشتر می پردازد.

پی نوشت ها :

1. در لغتنامه دهخدا برای بسم الله الرحمن الرحیم (که بر وزن مفتعلن مفتعلن فاعلن/ فاعلان خوانده می شود) پانزده شاهد از چند شاعر نقل کرده است.
2. ر.ک: خادمان نشر قرآن کریم، هفت دوره اول، تهران، مؤسسه نمایشگاه های فرهنگی ایران، 1380.
3. ر.ک: « نمایشگاه های قرآن»، در د. ق. ق.
4. از جمله کتابی که مارتین لینگز و یاسین حامد صفدی ( به انگلیسی) که نام آن نمایشگاه کتابخانه بریتانیاست و در پی نوشت شماره 91 از همین سلسله یادداشت ها به آن اشاره شد.
5. ر.ک: اعجاز عددی در قرآن کریم. نوشته عبدالرزاق نوفل. ترجمه مصطفی حسینی طباطبایی. تهران، نشر ناشر ، 1362. نیز: اعجاز قرآن، تحلیل آماری حروف مقطعه، تحقیق رشاد خلیفه، ترجمه و ضمائم سید محمد تقی ایت اللهی. شیراز، سازمان چاپ دانشگاه، 1365، نیز « اعجاز عددی قرآن»، نوشته محسن معینی، در د. ق. ق.
“Computers and thr Qur’an” by Herbert Berg, EQ.

منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول