كدام جمله درست است : الف) امكان دارد كه عقل خطا نمايد ب) عقل خطا نمي كند بلكه محدود است. لطفاً توضيح دهيد؟

عقل يكي از منابع مهم شناخت و معرفت است و در فلسفه اسلامي و داده هاي ديني و متون اسلامي بر اهميت آن اصرار فراوان شده است و حتي در روايات از آن به عنوان حجت الهي ياد شده و چنين آمده است: (انّ لله علي الناس حجتين، حجةٌ ظاهرةٌ و حجة باطنه، فامّا الظاهره فالرسل و الانبياء و الائمه ـ عليهم السلام ـ و اما الباطنة فالعقول)[1] يعني براي خداوند دو حجت است، يكي حجت ظاهري و ديگري حجت باطني، اما حجت ظاهري همان انبياء و رسولان الهي و ائمه ـ عليهم السلام ـ هستند، اما حجت باطنه همان عقول اند.
نكته ديگر آن است كه عقل همواره همراه علم است و موجب علم و معرفت مي شود لذا در روايتي ديگر آمده: كه امام صادق ـ عليه‎ السلام ـ به هشام فرمود: (ان العقل مع العلم، فقال و تلك الامثال نضربها للناس و ما يعقل ها الا العالمون)[2] يعني عقل همواره مصاحب علم و معرفت است به همين دليل خداوند در قرآن مي فرمايد: اين مَثَل ها را براي مردم مي زنم ولي تنها اهل عقل و خرد كه عالم اند آنها را تعقل مي كند و درك مي نمايد. فيلسوف بزرگ صدرالمتألهين ضمن تحليل  مبسوطي اين روايات مي گويد: عقل به تمام معاني كه دارد مستلزم علم مي شود و در برخي موارد و بعضي معاني عقل عين علم و معرفت است.[3]از مجموع اين مطالب به خوبي بدست مي آيد كه عقل ناب حقيقتي خطاناپذير است به همين دليل استاد جوادي آملي در تحليل بحث خطاناپذيري عقل مي گويد: آيات فراوان ما را به تعقل و تفكر فرا مي خواند و اين جمله در قرآن فراوان آمده كه مي گويد: (افلا تعقلون)[4] آيا تعقل نمي كنيد؟ از مجموع اين آيات بخوبي معلوم مي شود كه عقل از خطاء معصوم است و عقل هرگز خطا نمي كند. به همين دليل در قرآن زياد از طريق استدلال هاي عقلي به اثبات مسئله اي استدلال شده و يا در نقد مخالفان با استدلال عقلي سخن گفته شده است. پس عقل از خطا مصون است اما كساني كه از طريق استدلال عقل مي خواهند به واقعيت برسند ممكن است بر اثر نادرستي برخي مقدمات استدلال و يا رعايت نكردن ضوابط استدلالات عقلي دچار اشتباه شوند يعني عقل اشتباه ندارد اما برخي عقلا بدليل استفاده نادرست از روش عقل ممكن است دچار اشتباه شود به همين جهت است كه انبياء و ائمه ـ عليهم السلام ـ همان طور كه در ساير امور معصوم اند در استدلال هاي عقليشان نيز معصوم هستند چون عقل آنان معصوم است و مقدمات استدلال شان درست تنظيم مي شود لذا حكم عقلي شان نيز معصومانه است.[5]طبق اين بيان خلاصه پاسخ بخش اول پرسش آن است كه در صحت گزينه اول سؤال جاي ترديد نيست يعني از نظر فرهنگ اسلامي اعم از فلسفي و ديني، عقل از هرگونه خطا مصون است گرچه عقلا بر اثر آن که گاهي مقدمات عقلي شان نادرست است دچار اشتباه عقلي مي شود.
2. اما درباره بخش دوم پرسش كه گفته ايد: (عقل خطا نمي كند بلكه محدود است) اين ضلع سؤال نيز درست است يعني گرچه عقل اگر مقدمات استدلال را درست تنظيم كند به طور يقين از خطا مصون است. اما عقل دچار محدوديت است، اولاً‌ عقل از درك بسياري از مصالح و مفاسد انسان عاجز است و يا در تعيين مصاديق آن دچار محدوديت است و نمي تواند بدون كمك گرفتن از راهنماي وحي آسماني برخي از امور انساني را كه در تربيت او و سعادت اخروي او نقشي اساسي دارد به تنهايي عمل كند. ثانياً: يكي از  ويژگي و صفت شاخص عقل و امتياز آن اين است كه خود تشخيص مي دهد و حكم مي كند، كه نيازمند وحي آسماني است و بايد بسياري از امور را به كمك وحي درك نمايد.
يعني خود عقل با تمام عظمت و ارزشي كه دارد در اين مسئله اعتراف مي كند كه نيازمند وحي آسماني است و خود محدود است و بسياري از امور را بدون راهنمايي وحي نمي تواند تشخيص دهد.[6]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. مطهري، مرتضي، مجموعه آثار، ج 13، ص 374 و 399، نشر صدرا، چاپ 4، 1377 ش.
2. سبحاني، جعفر، معارف اسلامي. ص 183، نشر توحيد، قم، 1372 ش.
3. مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش عقايد، ج 2، نشر سازمان تبليغات اسلامي، تهران 1367 ش.
4. مصباح يزدي، محمدتقي، راه و راهنماشناسي، نشر مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، قم 1376 ش.
5. حسين زاده، محمد، مباني معرفت ديني، قم، موسسه امام خميني.
 
پي نوشت ها:
[1] . صدرالمتألهين، شرح اصول كافي، تهران، نشر مكتبه المحمودي، 1391 هـ ق، ص 56.
[2] . همان، ص 46.
[3] . همان.
[4] . بقره/ 44 و 76، آل عمران/ 65، انعام/ 32، اعراف/ 169، يونس/ 16.
[5] . جوادي آملي، عبدالله، معرفت شناسي در قرآن، قم، نشر مركز اسراء، 1378 ش، ص 264.
[6] . مهر، محمد سعيد، آموزش كلام اسلامي، قم، نشر مؤسسه طه، چاپ اول، 1378 ش، ج2، ص 30 و 32.