3. لغزشگاه هاي اقتصادي
 

لغزش ها و انحرافات زاييده ي ارتباط ناسالم انسان با ثروت را لغزش اقتصادي و زادگاه و جايگاه هاي اين انحرافات را «لغزشگاه هاي اقتصادي» گويند.

1-3. رفاه زدگي
 

رفاه زدگي، بدون شک، يکي از جايگاه هايي که بيشتر انسان ها در آن دچارلغزش و انحراف اخلاقي مي شوند. زيرامال و ثروت خاستگاه شهوت ها و خواسته هاي نفساني است و آدمي با انباشت ثروت به انجام رفتارهاي ناشايست برانگيخته مي شود، اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در اين باره مي فرمايد:
وقال المال ماده الشهوات؛
مال مايه ي شهوت هاست (همان، حکمت58).
نقش ثروت ودارايي درانحراف و تباهي انسان چنان است که اميرالمؤمنين(عليه السلام) درتعبيري پرمعنا، مال را پيشواي تباهکاران برشمرده است:
انا يعسوب المؤمنين و المال يعسوب الفجار؛
من پيشواي مؤمنانم و مال پيشواي تبهکاران (همان، حکمت 216).
زيرا هر گاه ثروت و داراي از حد فزون و موجب رفاه زدگي شود، آدمي از ارتکاب رفتارهاي ضد اخلاقي ايمن نبوده و پيوسته در معرض لغزش ها و انحرافات قرار مي گيرد. ازجمله ي اين لغزشها، ستم و جفاست.

1-1-3. ستم و جفا
 

اميرمؤمنان(عليه السلام) در نامه اش به امام حسن(عليه السلام) بي نيازي و توانگري را يکي از داعيه هاي ستم دانسته و مي فرمايد:
مااقبح الخضوع عند الحاجه و الجفاء عند الغني؛
چه زشت است فروتني هنگام نيازمندي، و درشتي به وقت بي نيازي (همان، نامه 31).
اين مسئله شايد به اين دليل باشد که فرد توانگر و انبوه دار، ديگران را نيازمند خويش مي بيند و اين پندار که مي تواند در قبال کمک هاي مالي خواسته هاي خود را تأمين کند، او را به زياده خواهي و ستم وا مي دارد.

2-1-3. تعصب
 

يکي از لغزش هايي که به گاه توانگري و رفاه رخ مي نمايد، تعصب و تفاخر است. اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در اين باره مي فرمايد:
واما الاغنياء من مترفه الامم فتعصبوا لاثار مواقع النعم فقالوا نحن اکثر اموالا و اولادا و مانحن بمعذبين؛
اما توانگران و خداوندان نعمتهاي فراوان، تعصب ورزيدند، چون نشانه هاي نعمت را ديدند، گفتند: ما را دارايي و فرزندان بيش است و عذابي مان نه در پيش است(همان، خطبه 192).
امام(عليه السلام) در اين بيان تصريح نموده اند که ثروتمندان رفاه زده، به دليل نعمت هاي فراوان که خداوند به امانت در اختيارشان گذاشته، دچار تعصب شده و با موال و اولاد خود فخر فروختند، به بيان ديگر، اين داراي و ثروت بود که آنان را به اين گفتار غيراخلاقي واداشت و آنان را به چنين لغزش بزرگي مبتلا نمود.

2-3. فقر و ناداري
 

به طور کلي، عدم تعادل در مال و دارايي، موجب عدم تعادل در رفتار انسان شده و برخورداري از حد کفاف در ثروت موجب تعديل رفتار مي شود. بنابراين فقر و ناداري زادگاه بسياري از خطاها و لغزش هاي اخلاقي است. امام علي(عليه السلام) خطاب به فرزند خود امام حسن(عليه السلام) فرمود:
قال اميرالمؤمنين للحسن لا تلم انسانا يطلب قوته فمن عدم قوته کثر خطاياه؛
انساني که روزي اش را طلب مي کند، ملامت مکن، زيرا هر کس روزي خود [وخانواده اش] را نداشته باشد خطاهايش فزون گردد (شعيري، ص110).

1-2-3. خيانت
 

خيانت از جمله لغزش هايي است که از دامان تنگ دستي برخاسته و موجب تباهي فرد و جامعه مي شود. اميرمؤمنان علي(عليه السلام)، خطاب به مالک اشتر، يکي از علت هاي خيانت و دست درازي کارگزاران و کارمندان دولتي به حقوق زيردستان را فقر و ناداري دانسته و فرمودند:
ثم اسبغ عليهم الارزاق فان ذلک قوه لهم علي استصلاح انفسهم و غني لهم عن تناول ما تحت ايديهم؛
پس روزي اينان را فراخ دار که فراخي روزي نيروشان دهد تا در پي اصلاح خود برآيند، و بي نيازيشان بود، تا دست به مالي که در اختيار دارند نگشايند(نهج البلاغه، نامه 53).
ايشان پس از معرفي منشأ و سبب اين لغزش اخلاقي، راه اصلاح و درمان آن را نيز بيان فرمودند؛ تأمين نيازهاي اقتصادي و فراهم آوردن رفاه معيشتي کارکنان دولتي، مهمترين راهکار پيش گيرانه از بروز چنين ناهنجاري هاي اخلاقي است.

2-2-3. کينه و دشمني
 

لغزش ديگري که در بستر فقر و تهي دستي بروز و ظهور مي يابد، دشمني و کدورت است. امير بيان علي(عليه السلام) در سفارشي به محمد بن حنيفه، ضمن برشماري پيامدهاي ناگوار ناداري و درويشي، کينه و دشمني را از عواقب مصيبت بار تنگداستي برشمرده و فرمود:
وقال لابنه محمد ابن الحنيفه يا بني اني اخاف عليک الفقرا فاستعذ بالله منه فان الفقر منقصه للدين مدهشه للعقل داعيه للمقت؛
و به پسر خود محمدبن حنفيه فرمود: پسرکم از درويشي بر تو ترسانم. پس، از آن به خدا پناه بر که درويشي دين را زيان دارد و خرد را سرگردان کند و دشمني پديد آرد (همان، حکمت 319).

3-3. بازار
 

بازار و جايگاه تجارت از ديگر لغزشگاه هايي است که اميرمؤمنان(عليه السلام) آن را جايگاه شيطان و محل ارتکاب ناهنجاري ها دانسته است. ايشان در نامه اي به حارث همداني چنين نوشته اند:
اياک و مقاعد الاسواق فانها محاضر الشيطان و معاريض الفتن؛
مبادا بر سربازارها بنشيني که جاي حاضر شدن شيطان است و نمايشگاه فتنه و طغيان(همان، نامه 69).
همچنين در روايتي ديگر با ذکر نمونه هايي از تلبيس شيطان، اين مسئله را تفسير و شرح داده اند:
قال اميرالمومين جاء اعرابي من بني عامرالي النبي(صلي الله عليه و آله)فساله عن شر بقاع الارض و خيربقاع الارض فقال له رسول الله(صلي الله عليه و آله)شر بقاع الارض الاسواق وهي ميدان ابليس يغدو برايته و يضع کرسيه و يبث ذريته فبين مطفف في قفيز او طائش في ميزان او سارق في ذرع او کاذب في سلعه… ثم قال(صلي الله عليه و آله)و خيرالبقاع المساجد و احبهم الي الله عزوجل اولهم دخولا وآخرهم خروجا منها؛
مردي بيابان نشين از بني عامر نزد رسول خدا(ص) آمد و از آن حضرت پرسيد: برترين و بدترين مکان هاي زمين کجاست؟ رسول خدا(صلي الله عليه و آله) فرمود: بدترين مکان هاي زمين بازارهاست که آنجا ميدان ابليس است؛ بامدادان پرچم خود را برمي افرازد و تخت خود را مي نهد و ذراري خويش را پراکنده مي سازد. پس (با وسوسه آنان) يکي پيمانه را کم مي دهد يک بد مي کشد، يکي به اندازه ذرعي از پارچه مي دزدد، و يکي در معرض جنس دروغ مي گويد… سپس رسول خدا(صلي الله عليه و آله) فرمود: بهترين مکانها مساجد است و محبوبترين مردم نزد خداوند کسي است که پيش از همه به مسجد درآيد و پس از همه خارج شود (شيخ صدوق، 1413: ج3، ص199).

پي نوشت ها :
 

1. مدرس مرکز تخصصي نهج البلاغه، قم.
 

منبع: فصلنامه پژوهش هاي نهج البلاغه(النهج) 30