در نگاه نخست، عمر کوتاه انسان با همه خواسته ها و نیازهای بی انتهایش تناسبی ندارد. ناگزیر باید راهی پیش روی او قرار داده شود تا بتواند در قبال یخ عُمر خود که هر لحظه در حال ذوب شدن است بهره های فراوان و بسیار بزرگ به دست آورد. این مهم، از طریق وعده های مادی و معنوی بی انتهای الهی در قبال انجام کارهای نیک و بندگی شایسته مورد توجه قرار داده شده است.

مثل این که خدای متعال اجر عمل نیک را ده برابر قرار داده و می فرماید: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها؛ [1] هر کس کار نیکى بیاورد، ده برابر آن [پاداش‏] خواهد داشت‏.» یا اینکه صبر در راه خود را بدون حساب پاداش می دهد و می فرماید: «قُلْ یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی‏ هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِساب‏؛ [2] بگو: اى بندگان من که ایمان آورده‏اید، از پروردگارتان پروا بدارید. براى کسانى که در این دنیا خوبى کرده‏اند، نیکى خواهد بود، و زمین خدا فراخ است. بى‏تردید، شکیبایان پاداش خود را بى‏حساب [و] به تمام خواهند یافت.»

نیز در این میان، مکان ها و زمان هایی با قابلیت های ویژه ای قرار داده شده اند تا همچون فرصت های طلایی توشه های هنگفت و خیره کننده ای نصیب کسانی که در وادی بندگی حق تعالی، فرصت طلبند بنماید و یکی از آنها اولین شب جمعه ماه رجب با نام «لیلة الرغائب» است. این شب، از جهات گوناگون دارای ویژگی های ممتازی است که در اینجا به بررسی هر یک از آنها می پردازیم.
قطعاً لیلة الرغائب باارزش ترین یا یکی از باارزش ترین اوقات ماه بزرگ رجب شمرده می شود. اما سؤال اصلی اینجاست که به راستی تا چه اندازه، قدر این زمانهای ناب را می دانیم؟!

شب جمعه، شب رحمت و مغفرت

اولین ویژگی که لیلة الرغائب دارد آن است که مطابق با شب جمعه است. گرچه در تمامی ساعات شب و روز هفته، درِ رحمت و استجابت الهی باز است و خدای متعال همه بندگان خود را به دعا و استجابت دعایشان ترغیب نموده است[3] اما در بین آنها، شب جمعه از فضیلت و برکت مضاعفی برخوردار است.

شایان توجه این که فضیلت مکان ها و زمان ها لزوماً به معنای عفو و رحمت بیشتر نیست بلکه خطا و گناه در آنها نیز مضاعف و سنگین تر محاسبه می شود چنان که از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: بپرهیزید از گناه در شب جمعه که عقوبت گناهان در آن شب مضاعف است چنانچه ثواب حسنات مضاعف است و هر که معصیت خدا را در شب جمعه ترک کند حق تعالى گناهان گذشتۀ او را بیامرزد و هر که در شب جمعه آشکارا معصیتى کند حق تعالى او را به گناهان همه عمرش عذاب کند و عذاب آن گناه را بر او مضاعف کند.» [4] پس اولین نکته ای که می توان در مورد اعمال همه زمان ها و مکان های مقدس از جمله لیلة الرغائب دریافت آن است که مهمترین عمل مشترک در همه آنها که اتفاقاً اهمیت و ثواب اساسی را دارد، عمل بزرگ «ترک گناه» در آنهاست!

ماه رجب، ماه خدا

دومین ویژگی بسیار مهم لیلة الرغائب قرار گرفتن آن در ماه عظیم و منحصر به فرد رجب است. در گستره قابلیت استفاده از این ماه پرارزش سخن بسیار است. شاید این روایت قدسی(بیان خدای متعال) در اینجا کافی باشد که در مورد ماه رجب می فرماید: «الشَّهْرُ شَهْرِی‏ وَ الْعَبْدُ عَبْدِی‏ وَ الرَّحْمَةُ رَحْمَتِی‏ فَمَنْ‏ دَعَانِی‏ فِی‏ هَذَا الشَّهْرِ أَجَبْتُهُ‏ وَ مَنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ مَنِ اسْتَهْدَانِی هَدَیْتُهُ وَ جَعَلْتُ هَذَا الشَّهْرَ حَبْلًا بَیْنِی وَ بَیْنَ عِبَادِی فَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِ وَصَلَ إِلَی؛ ‏[5] ماه (رجب)، ماه من، بنده، بنده من، و رحمت، رحمت من است. هر که در این ماه مرا بخواند، اجابتش کنم و هر که حاجت آورَد، عطایش کنم و هر که از من هدایت طلبد، هدایتش می کنم و این ماه را ریسمانی میان خود و بندگانم قرار دادم پس هرکس به آن چنگ زند، به من خواهد رسید.»

وقتی خدای متعال، ماه رجب را ماه خود می شمرد بدان معنی است که اراده کرده تا رحمت ها و نعمت های مخصوص را نصیب قدرشناسان این ماه کند چنان که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: «خِیَرَةُ اللّهِ مِنَ الشُّهورِ شَهرُ رَجَبٍ، وهُوَ شَهرُ اللّهِ، مَن عَظَّمَ شَهرَ رَجَبٍ فَقَد عَظَّمَ أمرَ اللّهِ، ومَن عَظَّمَ أمرَ اللّهِ أدخَلَهُ جَنّاتِ النَّعیمِ، وأَوجَبَ لَهُ رِضوانَهُ الأَکبَرَ؛ [6]ماه رجب، ماه برگزیده خدا از میان ماه هاست و آن، ماه خداست. هر کس ماه رجب را بزرگ بدارد، فرمان خدا را بزرگ داشته است و هر که فرمان خدا را بزرگ بدارد، [خدا] او را وارد بهشت هاى پُرنعمت مى کند و رضایت بزرگ ترِ خویش را براى او واجب مى سازد.»

از زاویه دیگر، هر که ادب بیشتری در بندگی خدا داشته باشد محدوده و حریم بیشتری برای اراده و افعال الهی قائل می شود. اگر ماه رمضان را ماه مهمانی بزرگ الهی بدانیم که اینچنین نیز هست! ادب اقتضا می کند حریم این واقعه بزرگ را نگاه داریم و از مدتی قبل خود را برای وارد شدن در این مهمانی عظیم آماده کرده و در درگاه الهی بندگی خاصی داشته باشیم و چه زمانی بهتر از ابتدای ماه رجب؟! چنان که خدای متعال نیز رجب و ماه شعبان و ماه رمضان را گرامی داشته است.
 

مجمع سالیانه فرشتگان

نکته جالب توجه و شاید منحصر به فرد لیلة الرغائب که آن را از زمان های دیگری متمایز می کند نقش ویژه فرشتگان الهی در انتساب آن است چرا که بنابر روایت مربوط به این شب، مجمع عمومی فرشتگان الهی در این شب اتفاق می افتد. نکته مهم در اینجا آن است که تجمع فرشتگان در کنار کعبه و اطراف آن در این شب نمی تواند بدون دلیل باشد. دلیل آن نیز در روایت مزبور روشن می شود چرا که به نقل از رسول خدا صلّی الله علیه و آله، این فرشتگان بودند که نام این شب را لیلة الرغائب یعنی شب بخشش ها و عطایای بزرگ نامیدند. معلوم می شود آن قدر عطایای الهی در این شب، بزرگ و قابل توجه است که موجب شده فرشتگان، همگی برای دریافت آن گرداگرد کعبه تجمع کنند.

اما از همه اینها بزرگ تر و عجیب تر آن که، وقتی خدای متعال از آنان می خواهد که خواسته هایشان را بگویند فرشتگان الهی برای خود دعا و درخواستی نمی کنند بلکه می گویند: «رَبَّنَا حَاجَتُنَا إِلَیْکَ أَنْ تَغْفِرَ لِصُوَّامِ رَجَب؛ ‏[7] پروردگارا! حاجت ما این است که روزه‏ داران رجب را بیامرزی.» در روایات متعددی آمده است که برخی فرشتگان یا موجودات زمین و آسمان برای برخی از انسان ها دعا می کنند اما دعای همه فرشتگان آن هم در یک مجمع عمومی برای روزه داران ماه رجب آن هم در شبی که خودشان آن را لیلة الرغائب (شب عطایای بزرگ) نامیده اند بی نظیر و منحصر به فرد است.

این همه، ما را بر آن می دارد تا از این شب عزیز و البته همه ماه رجب به خوبی استفاده کرده و از فرصت بی بدیل آن، نه تنها بخشش های مادی بلکه معنویت و هدایت و ثبات قدم در راه خدا را کسب نماییم. اگر باارزش ترین روز و شب ماه مبارک رمضان، شب و روز قدر است قطعاً لیلة الرغائب نیز باارزش ترین یا یکی از باارزش ترین اوقات ماه بزرگ رجب شمرده می شود. اما سؤال اصلی اینجاست که به راستی تا چه اندازه، قدر این زمانهای ناب را می دانیم؟!

پی نوشت 
[1] سوره انعام، آیه 160.
[2] سوره زمر، آیه 10.
[3] وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛ و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. [سوره غافر، آیه 60] [4] شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، نشر اسوه، جلد : 1  صفحه : 29.
[5] ابن طاووس، على بن موسى، إقبال الأعمال (ط – القدیمة) – تهران، چاپ: دوم، 1409 ق، ج‏2 ؛ ص628.
[6] شُعَب الإیمان : ج ۳ ص ۳۷۴ ح ۳۸۱۳ عن أنس ؛ کنزالعمّال : ج ۱۲ ص ۳۲۳ ح ۳۵۲۱۷.
[7] ابن طاووس، على بن موسى، إقبال الأعمال (ط – القدیمة) – تهران، چاپ: دوم، 1409 ق، ج‏2 ؛ ص632