قرن اول تا چهارم، مولای متقیان حضرت علی (علیه السلام) نخستین کسی بود که به املاء رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) احادیث آن بزرگوار را تدوین کرد، و هم احادیث شریف مصحف فاطمه و جعفر و جامعه را به قلم مبارک خویش تحریر فرمود، و نیز شصت و چند نوع از انواع علوم قرآن را بر شیعیان خود املاء نمود و قواعد کلی و اصول اساسی علوم بسیاری- از جمله کلام، طب و…- را بر آنان القا کرد و عهدنامه و اندرزنامه‌های زیادی از آن حضرت صادر گردید که سید شریف رضی، گزیده‌هایی از آنها را در نهج البلاغه فراهم آورده است. از سائر ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز آثاری در فنون گوناگون کلام و فقه و تفسیر و دعا و طب و غیره، بر جای مانده که بهترین ذخایر علم حدیث است، و آخرین آنها توقیعاتی است که از حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) صادر گردیده است همچنین جمعی از صحابه باوفای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت امیر (علیه السلام) اقتدا کردند و در ضبط و نقل و حفظ و تدوین حدیث بسی کوشیدند، که قسمتی از آثار ارزشمند آنان تا روزگار ما باقی مانده است، پس از آن نیز با وجود فشارهای شدید زمامداران ستمکار، اصحاب ائمه اطهار (علیهم السلام) هرگز از تعلم و تعلیم و نشر و استنساخ حدیث، دست برنداشتند و از سختیها و مشقتها نهراسیدند، و هزاران کتاب و اصل و نسخه تألیف نمودند، که قسمتی از آنها در الذریعه، 303/6-374 معرفی شده است.
مهمترین جوامع حدیث در قرن چهارم و پنجم تألیف گردید، و تبویب و ترتیب حدیث انجام شد، مشهورترین آثاری که در این دو قرن تدوین یافته، چهار کتاب گرانبهای: کافی، تألیف ثقه الاسلام شیخ ابو جعفر کلینی (م 328 ق)، من لا یحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق بابویه قمی (م 381 ق)، تهذیب الاحکام، و استبصار، تألیف شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی (م 460 ق) می باشد، که بیشتر احادیث احکام در این چهار کتاب فراهم آمده است، و از جمله محدثان بزرگ این دوره شیخ اجل، ابن قولویه قمی (م 369 ق) مؤلف کامل الزیاره، و شیخ ابومحمد‌هارون تلعکبری (م 385 ق) و رجالی مشهور شیخ ابوالعباس نجاشی (م 450 یا 463 ق) و شیخ مفید ابوعبدالله محمد عکبری (م 413 ق) و سید شریف مرتضی علم الهدی (م 436 ق) بوده‌اند.

از جمله محدثان نامدار قرن ششم:

شیخ ابوعلی حسن طوسی، ملقب به مفید دوم، فرزند شیخ الطائفه (م با 515 ق)، شیخ قطب الدین ابوحسین راوندی (م 573 ق)، و فرزند برومندش شهید ابوعبدالله نصیر الدین حسین و شیخ امین الدین ابوعلی طبرسی (م 548 ق) و شیخ رشید الدین ابو عبدالله ابن شهرآشوب (م 588 ق)، و شیخ منتجب الدین علی بابویه (م 585 ق)، قرن هفتم، از محدثان و مشایخ بزرگوار این قرن، شیخ ابوالحسین ورام نخعی (م 605 ق) و سید اجل رضی الدین علی بن طاووس حلی (م 664 ق) و خواجه نصیر الدین طوسی (م 673 ق) و سید جمال الدین احمد بن طاووس حلی (م 673 ق) و محقق حلی شیخ نجم الدین ابوالقاسم جعفر هذلی حلی (م 676 ق) و شیخ عماد الدین حسن طبری، مؤلف کامل بهائی و شیخ علی إربلی (م 693 ق) مؤلف کشف الغمه فی معرفه الائمه بوده‌اند.
از جمله مشاهیر اعلام و مشایخ حدیث قرن هشتم، شیخ ابو محمد حسن دیلمی، مؤلف ارشاد القلوب، و اعلام الدین و چند تن از بنی زهره و شیخ جمال الدین ابومنصور علامه حلی (م 726 ق) و فرزندش فخر المحققین محمد (م 771 ق) و شهید اول شیخ محمد بن جمال الدین مکی (ش 786 ق) و سید بهاء الدین نیلی و دیگران را می توان نام برد.
شیخ زین الدین ابومحمد عاملی بیاضی (م 877 ق) که از آثار معروف اوست: الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، و شیخ عز الدین ابو محمد حلی عاملی و شیخ ابوالعباس حلی (م 841 ق) از محدثان قرن نهم هستند.

از جمله حدیث دانان قرن دهم:

محقق ثانی شیخ علی بن عبدالعالی کرکی عاملی (م 940 ق) و شهید ثانی شیخ زین الدین عاملی (ش 966 ق) و شیخ عز الدین حسین جبعی حارثی (م 984 ق)- پدر شیخ بهائی- و شیخ عبداللطیف حارثی عاملی، مؤلف جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار، قرن یازدهم، شیخ ابومنصور حسن فرزند شهید ثانی و مؤلف منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان (م 1011 ق) و شیخ بهاء الدین عاملی (م 1031ق) و علامه شیخ محمدتقی مجلسی اول (م 1070 ق) و شیخ قاسم بن محمد معروف به ابن الوندی و فقیه کاظمی مؤلف شرح الاستبصار فی احادیث الائمه الاطهار و شیخ فخر الدین طریحی (م 1085 ق) و ملا محمد محسن فیض کاشانی (م 1091 ق) مؤلف الوافی از جوامع بزرگ حدیث.
در قرن دوازدهم نیز علمایی چون محدث والامقام شیخ محمد حر عاملی (م 1104 ق) و محدث جلیل سید‌هاشم بحرانی (م 1109 ق) و علامه ملامحمدباقر مجلسی (م 1111 ق) و شیخ محمدرضا بن عبداللطیف تبریزی (م 1185 ق) مؤلف الشفا فی حدیث آل المصطفی- که گفته شده: جامعترین جوامع حدیث است- و شیخ عبدالله بن نور الله بحرانی، مؤلف عوالم العلوم به منصه ظهور رسیدند.
در قرن سیزدهم نیز استاد اکبر شیخ محمدباقر معروف به وحید بهبهانی (م 1205 ق)، علامه بحر العلوم سید محمد مهدی طباطبائی (م 1212 ق) و محدث والا مقام سید عبدالله شبر (م 1243 ق) و شهید ثالث ملا محمدتقی برغانی (م 1264 ق) و برادرش ملامحمد صالح برغانی (م 1275 ق) و حجه الاسلام سیدمحمدباقر شفتی اصفهانی (م 1260 ق) می‌زیسته‌اند.
حاج میرزا حسین نوری (م 1320 ق) مؤلف مستدرک الوسائل و علامه سیدحسن صدر (م 1345 ق)، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی (م 1389 ق) علامه شیخ عبدالحسین امینی (م 1390 ق) مؤلف الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، حاج شیخ عباس قمی، مؤلف سفینه البحار، حاج سید محمدتقی موسوی اصفهانی، مؤلف مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، آیه الله حاج آقا حسین بروجردی (م 1380 ق) کتاب جامع احادیث الشیعه به سرپرستی ایشان تألیف گردیده است؛ از محدثان قرن چهاردهم بوده‌اند.
علامه سیدحسن طباطبائی میر جهانی (م 1413 ق) مؤلف مستدرک نهج البلاغه، علامه محمدباقر محمودی، نهج السعاده، (م 1427 ه)، آیه الله حاج سید ابوالقاسم خوئی (م 1413 ق)، نوائب الدهور فی علائم الظهور، آیه الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (م 1411 ق)، علامه محقق سیدعبدالعزیز طباطبائی (م 1416 ق)، آیه الله حاج شیخ محمد غروی از محدثان قرن پانزدهم بوده‌اند.
منبع مقاله :
رضایی، رمضان؛ رفیعی، یدالله؛ (1393)، تاریخ علوم در اسلام (جلد اول)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول