عزاداري اباعبدالله الحسين (ع) اگرچه وجه اشتراک بسياري از اقوام ايراني (شيعه و غير شيعه) است وجه تمايز ميان اين اقوام نيز هست. محبان اهل بيت (عليهم السلام) در سراسر کشور – و البته دنيا – قرن هاست هر کدام متناسب با رسوم خود به گونه اي عزاي امام سوم شيعيان را برپا مي دارند که در ادامه به برخي از آنها مي پردازيم.

روز «يا عباس يا عباس»
 

شاهرودي ها روز پنجم محرم را روز «يا عباس يا عباس» ناميده اند. آنها در اين روز آييني قديمي را به نام «طوق بندان» برگزار مي کنند که ماهيتي شبيه به «طوق اشگس» در لرستان دارد. اين طوق، از سه قسمت پايه چوبي، بدنه فلزي سيني مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادي به عرض تقريبي ده سانتيمتر و طول يک متر ساخته شده. در شاهرود، عزاداران معتقدند طوق نماد علم و بيرق سپاه امام حسين (ع) است که در کربلا دست قمربني هاشم بود. رسم است که سادات و پيرغلامان سيدالشهدا (ع) بر بدنه طوق لباسي از پارچه مشکي و سبز و رنگ هاي ديگر بپوشانند. اگر در هنگام حمل طوق به ناگهان تيغه آن به زمين بخورد، در محل زمين خوردن طوق، گوسفندي قرباني مي کنند و اعتقاد دارند در غير اين صورت پيشامد ناگواري براي حامل طوق اتفاق خواهد افتاد بعد از ظهر عاشورا طوق ها جمع مي شوند. سپس عده اي از بزرگان تکايا و حسينيه ها در حالي که اشعار محتشم را زمزمه مي کنند پيشاپيش عزاداران به حرکت در مي آيند در حالي که در مقابل يکي از خادمين بازار بيرقي سفيد به نشانه حرکت علمدار کربلا به سقايي و نه براي جنگ، به حرکت درمي آورد.

آيين سقاخانه
 

بروجردي ها رسمي دارند که به آن سقاخانه مي گويند. آنها اتاقي را سياهپوش مي کنند و منبري چوبي که با چراغ هاي کوچکي زينت شده را در صدر آن قرار مي دهند و ديوارهاي آن را با اشعار حماسي در عزاي سرور و سالار شهيدان آراسته مي کنند. صاحبخانه پيش از غروب، کوچه را آب و جارو مي کند و با تاريکي هوا، درب سقاخانه به روي سوگواران باز مي شود. مردم سياهپوش هم از سقاخانه اي به سقاخانه ديگر مي روند. هنگام ورود جهت اطمينان از باز بودن سقاخانه با صداي بلند مي پرسند: «قليچه يا قولوچه»؟ اگر صاحبخانه بگويد«قليچه» به معناي اذن ورود است. از همين رو گاهي به صاحبخانه ها، «قليچ» هم مي گويند حاضرين در بدو ورود به سقاخانه به قاتلين سيدالشهدا (ع) لعنت مي فرستند. ميزبان و حاضران در سقاخانه نيز با گفتن «بيش باد» از ميهمانان جديد استقبال مي کنند. در گذشته رسم بود که ميهمانان اشعاري در رثاي ائمه (عليهم السلام) و شهداي کربلا مي خواندند و مختصري به سينه مي زدند و ميزبان با انواع ميوه، شيريني و نوشيدني هاي سرد و گرم از ميهمانان پذيرايي مي کرد.

چهل منبرون
 

چهل در عرفان اسلامي عدد قابل توجهي است. چهل منزل، چهل شب عبادت، چله گرفتن و… آيين چهل منبرون در کرمان که رسمي است شبيه آيين «دختران چهل منبر» در لرستان، با حضور کرماني ها در شام غريبان سالار شهيدان و با حضور در چهل مجلس عزاداري، با روشن کردن شمع انجام مي شود. کرماني ها اعتقاد دارند اگر در شام غريبان شهداي کربلا در چهل تکيه و پاي چهل مجلس و منبر، چهل شمع روشن کنند، سالار شهيدان و شهداي کربلا نگاه ويژه اي به آنها خواهند کرد. آيين چهل منبرون در کرمان و برخي ديگر از مناطق قدمت ديرينه اي دارد. اين آيين نشانه اي است از مردم کرمان در روشن بودن آتش محبت اهل بيت (عليهم السلام) در سينه اهالي اين ديار.

نخل گرداني
 

نخل برداري يکي از مراسم هايي است که در کشور در ميان آيين ها و رسوم خاص عزاداري وسعت زيادي در مناطق مرکزي و کويري کشور دارد. اين مراسم را که «نخل برداري» يا «نخل گرداني» نيز مي خوانند، نمادي از تشييع پيکر امام حسين (ع) است. برگزاري اين مراسم مرزهاي جغرافيايي را پشت سرگذاشته و در برخي ديگر کشورها همچون جزاير کارائيب، پاکستان و هندوستان به شکل «تعزيه» برگزار مي شود.
اين مراسم در نقاط بسياري از کشور و به طور عمده در شهرها و آبادي هاي اطراف کوير مرکزي ايران يعني از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمين، قم، کاشان، ابيانه، خور و بيابانک، زواره، اردستان، نائين و… برگزار مي شود.
شاخص ترين مراسم نخل گرداني، در استان يزد متمرکز است به گونه اي که مي توان گفت در ايام عزاداري در ماه محرم، هيچ آبادي اي نيست که يک يا چند نخل عزاي امام حسين (ع) در آن ديده نشود. در يزد نخل را به عنوان تابوتي نمادين براي پيکر سيدالشهدا (ع) در نظر مي گيرند و آن را هر سال تشييع نمادين مي کنند. نخل از جنس چوب است و علي رغم نامي که بر آن گذارده شده هيچ شباهتي با نخل ندارد بلکه بيشتر درخت سرو يا برگ برخي درختان است.

مراسم نخل برداري از آيين آذين بندي و آماده کردن نخل براي دهه محرم با فراخوان همگاني اهل محل يا آبادي آغاز مي شود. البته برخي سال ها قبل از ساخت نخل درختي را غرس مي کنند تا در کهنسالي آن را ببرند و از الوارش براي ساخت نخل استفاده کنند.

تزئين نخل آداب و رسوم خودش را دارد و هر کدام نماد خاصي است در يک سوي بدنه نخل آيينه هايي با اندازه هاي مختلف مي آويزند که بنابر اعتقاد برخي نماد نورافشاني پيکر مقدس سيدالشهدا است و در سوي ديگر بر روي روکشي کاملاً سياه، شمايل درخت سروي سبز به ياد قامت علي اکبر (ع) نصب شده.
در سر تا پاي نخل نيز تيزي ها و شمشيرهايي فرو رفته که نماد تيرها و زخم هاي بي شمار وارد بر پيکر مبارک امام حسين (ع) است. به ياد علمدار کربلا نيز علم هايي بر نخل مي بندند. پارچه هايي زينتي نيز به نخل مي بندند که نماد اعتقاد برخي عوام به عروسي و حجله حضرت قاسم (ع) است. همچنين زنگ هايي که زنگ اشتران کاروان را به ياد مي آورند.
هنگام نخل گرداني يکي از سادات بر بلنداي نخل قرار مي گيرد و با صداي ضربات سنج و «يا حسين» نخل گرداناني را که نقش تشييع کنندگان پيکر را دارند هدايت مي کند.

گل مالي
 

آيين گل مالي که در بعضي از مناطق لرنشين کشور بيشتر انجام مي شود از روز هفتم محرم با «تراش عباس» شروع مي شود.
در اين روز مردان عزادار به حمام مي روند و سروصورتشان را اصلاح مي کنند و رخت نو مي پوشند. در روزهاي بعد تعدادي از سوگواران در شهر مي گردند و هيزم صبح عاشورا را فراهم مي آورند. آنها با چاووش خواني از مردم تقاضاي چوب مي کنند و مردم بنابر نذري که دارند کمک مي کنند. اين هيزم قرار است عزاداراني را که صبح عاشورا خود را در گل مي اندازند، خشک و گرم کند. عزاداران لر در روز تاسوعا خاک نرم و مخصوصي به نام گل باغچاله را در حوضچه هايي که در مقابل هيئات، تکايا و حسينيه ها با آجر درست کرده اند مي ريزند. عزاداران اين گل را صبح روز عاشورا با گلاب ناب مخلوط مي کنند. غروب روز تاسوعا مناطق لرنشين کشور، سراسر اندوه و بي تاب حادثه اي غم بار مي شوند؛ همه چيز براي عزاداري صبح روز عاشورا آماده است و حوضچه هاي خاک رس و هيزم منتظرند تا زينت عزاي سالار شهيدان شوند. بنابر باور بسياري، اين مراسم يادي است از به خاک و خون کشيده شدن امام حسين (ع)، آنها خاک را نماد خاک کربلا و گلاب را نماد خون مطهر سيدالشهدا (ع) مي دانند.
آنهايي که مي خواهند اين مراسم را در هيات هاي قديمي شهر ببينند، بايد به پشت بازار و درب دلاکان بروند. صبح روز عاشورا در بعضي شهرهاي لرنشين غوغايي برپا مي شود. همه شهر سياهپوش شده و بر سر هر سرايي بيرق سياه خودنمايي مي کند. عزاداران صبح روز عاشورا خود را گل مالي مي کنند. برخي گل را با آتش بر روي تن خود محکم مي کنند، عده اي هم دور هم جمع شده و سينه مي زنند و سوزناک فرياد برمي آورند: «هي روو… هي روو… هي روو..»

طوق اشگس
 

آيين ديگري که در عزاداري لرها وجود دارد، آييني است به نام، طوق اشگس». اين مراسم مهم ترين مراسم پيش از ظهرعاشورا در لرستان است. عزاداران، طوق اشگس را نماد علم حضرت ابالفضل العباس (ع) مي دانند. اين علم را که به طول ده متر است ظهر عاشورا، دلسوخته يا حاجت مندي به نيت اداي حاجت به دست مي گيرد و در بين مردم مي گردد. در ظهر عاشورا قسمت هاي مختلف طوق را درمي آورند. اين قسمت به ياد افتادن علم حضرت ابالفضل (ع) است.

دختران چهل منبر
 

«دختران چهل منبر» از ديگر مراسم لرها در روز عاشورا است. اين رسم کهن توسط دختران سياهپوشي که به صورت هاي خود نقاب زده اند و با پاي برهنه و در قالب گروه هاي مختلف به مجالس عزا و حسينيه هاي شهرسر مي زنند، انجام مي شود. دختران شرکت کننده در چهل منبر با خواسته ها و نيت هاي مختلف در هر مجلسي که حضور مي يابند شمعي روشن کرده و نهايتاً، صبح روز عاشورا چهل شمع را در چهل مجلس عزاي حسيني روشن مي کنند.
منبع: نشريه همشهري آيه شماره 8