مقدمه: افت تحصيلي ميتواند علل مختلفي داشته باشد.[1] بنابراين مي توان با بررسي اين علل براي رفع آن مشكل و يا کاهش آن اقدام کرد. برخي علتها ميتوانند منشأ «جسماني»، «عاطفي»، «اقتصادي»، «آموزشگاهي»، «شناختي» ـ مثل ندانستن شيوههاي پيشرفت تحصيلي ـ و «روانشناختي» داشته باشند در ذيل به يكايك موارد مزبور اشاره مي شود و براي هر قسمت راهحل مطابق با نياز ارائه خواهيم داد:
1. علت جسماني: مسلم است كه هرچه انسان از نظر جسماني سالمتر باشد، بهتر ميتواند به كارهاي فكري، تمركز، توجه، دقت بپردازد بنابراين برماست كه به تغذيه جسماني خود توجه داشته باشيم به هم خوردن تعادل رژيم غذايي و… عدم تعادل سديم و پتاسيم، كم خوني، كم اكسيژني، كمبود قند خون، كمبود ويتامين، بيماريهاي غدد درونريز و … ميتوانند در كاهش تواناييهاي تمركز،حافظه، كانون توجه ما اثر بگذارند.
راهحل:
بايد در حفظ تعادل و رفع نيازهاي جسماني خود كوشش كنيم از ميوهجات، سبزيجات، لبنيات، گوشت قرمز و سفيد و ماهي و … استفاده كنيم و چه بهتر است كه با انجام آزمايشهايي از سلامت و صحت كار غدد درونريز و يا ميزان نياز آن اطلاع كسب نمائيم چه بسا گاهي از اوقات بدن انسان قادر به توليد و يا تنظيم يك هورمون نباشد و باعث مشكلاتي در سطح هوشياري و توجه شود كه خوشبختانه روز به روز با افزايش اطلاعات مردم به اين سمت پيش ميرويم كه با رجوع به موقع به متخصصين و اطمينان از فرايند كار اعضاء بدن به پيشگيري كه مهمتر از امر درمان است نزديكتر شويم. يكي از چيزهايي كه همه متخصصان علوم پزشكي در رشتههاي مختلف توصيه ميكنند، ورزش است. چيزي كه دين اسلام نيز به آن اهميت داده. ورزش و كارهاي فيزيكي ميتواند در تنظيم سوخت و ساز بدن و افزايش تمركز و قدرت يادگيري ما اثر مثبت گذارد (البته حد اعتدال آن)[2] 2 . علت عاطفي: گاهي مواقع دانشپژوهان به خاطر شدت علاقهاي كه به والدين دارند، در مركز تحصيلي خود دائماً به آنها فكر ميكنند و يا به خاطر سلامت آنها نگران ميباشند كه اين امر ميتواند در روند پيشرفت تحصيلي آنها اثر گذارد و گاهي نياز به همسر ميتواند فكر را مشغول كند از سويي ديگر گاهي مواقع برخوردها و تزاحمات داخل منزل و يا خارج منزل ميتواند فكر را مشغول كند به عنوان مثال در خانهاي كه دائماً جاروجنجال است، زمينه مطالعه فراهم نيست.
راهحل: اگر دور از خانواده به تحصيل ميپردازيد ميتوانيد گاهي به آنها نامه بنويسيد، تلفن كنيد و از سلامت آنها باخبر شويد چيزي كه نبايد فراموش كنيد اين است كه والدين ما علاقمند به پيشرفت ما هستند. بنابراين ما بايد آنها را به حافظ اصلي (خداوند) بسپاريم و سلامت آنها را با دعا از خداوند بخواهيم تا با پيشرفت خودمان به آنها نيز كمك كنيم ما ميتوانيم با انتخاب دوستان اهل مطالعه كه افراد بهنجار و متعادل هستند شرايط مناسب براي پيشرفت، تمركز به درس، حل دغدغههاي بيمورد در مورد خانواده را فراهم آوريم و به تمركز و توجه حواس خو در امر تحصيل كمك كنيم و براي حل اختلافات (در صورت وجود آنها) از مشاورين زبردست و با روشي عاقلانه كمك بگيريم و…) اما اگر نياز به ازدواج داريم بايد با توجه به شرائط درسي، مالي و… برنامهريزي كنيم و باز هم با كمك مشاورين ازدواج و مطالعه كتب مخصوص ازدواج براي رفع اين مشكل نيز برنامهريزي كنيم و يا اگر تا مدتي لازم است كه براي رشد خودمان از ازدواج صرفنظر كنيم بايد ياد بگيريم كه چگونه از فشار اين نياز بكاهيم. البته همه ازدواج در غريزه جنسي خلاصه نميشود انسان فطرتاً نياز به همدم و مونس دارد كه با بيان مسايل خود بار مشكلات را از دوش خود بردارد (كه ميتوانيم از دعا، دوست خوب، والدين و مربيان دلسوز كمك بگيريم).
3. علت اقتصادي: نقش اقتصاد در پيشرفت تحصيلي قابل انكار نيست اگرچه نميتوانيم همه پيشرفت را نيز در آن خلاصه كنيم گاهي مواقع ثروت و برخي مواقع فقر و نياز شديد هر دو ميتوانند بازدارنده باشند در زندگي بزرگان ميخوانيم كه آنها گاهي اوقات مجبور ميشدند براي مدتي به خاطر عدم تمكن مالي از درس فاصله بگيرند از جمله آنها حضرت علامه طباطبايي و… است. اما نبايد فراموش كرد كه گاهي نيازها و احساس فقر كاذب به انسان دست ميدهد و باعث طمع به مال بيشتر، چشم و همچشمي، حسادت و… ميشود كه اين خود بازدارنده از امر تحصيل و باعث تعارضهاي دروني ميشوند.
راهحل: انسان گاهي به خاطر شدت فقر نميتواند به تحصيل خود ادامه دهد، اما ميتواند با نيازهاي كاذب و فزونخواهيهاي بيمورد مبارزه كند تا به درجات خوبي برسند كما اينكه اكثر بزرگان و برجستگان با عدم تمكن مالي و با تلاش و صبر به اين مقام رسيدهاند.
4. علت آموزشگاهي:[3] گاهي انسان به خاطر فقر محل تحصيل، از پيشرفت باز ميماند (مانند عدم دسترسي به منابع خوب، كمبود اساتيد متخصص و عدم برنامهريزي) ولي اگر در آن آموزشگاه با همان امكانات زمينه رشد براي ديگران بوده نميتوانيم مشكلات را به آنها نسبت دهيم اما اگر مشكلات يقيناً از سوي آن مركز ناشي ميشود ميتوان براي ادامه تحصيل به آموزشگاهها يا مدارس غنيتر رفت.
5 .علت روششناختي: گاهي عدم رشد انسان به خاطر عدم شناخت شيوههاي مطالعه، يادآوري، غلبه بر ترس و اضطراب امتحان، چگونگي تمركز، خلاصه نويسي، يادداشت برداري، برنامهريزي، و مديريت پيشرفت تحصيلي[4] ناشي ميشود از آنجايي كه محتواي دروس با هم فرق دارند شيوه مطالعه هر درسي نيز سبك خود را ميطلبد عدم آگاهي از اين امور به علاوه سنگين شدن مباحث در سالهاي بالاتر ميتواند باعث دلسردي، يأس، احساس ناتواني در درك و فهم ايجاد كند و مطمئناً برخي از دروس نقش ابزاري براي دروس ديگر دارند يعني اگر انسان آنها را ياد نگرفته باشد در مراحل بالاتر احساس ميكند مطالب دشوار است پس گاهي نياز است در برنامهاي حساب شده مفاهيم پايهاي را مرور كرد.
راهحلها: آشنايي با شيوه مطالعه تمركز، غلبه بر حواسپرتي و اضطراب امتحان را ميتوان با كمك مشاور و مطالعه كتب حل كرد ولي در هر مورد نيز بايد اول مشخص شود كه از چه قسمتي در خطر هستيم و براي همان قسمت برنامهريزي كنيم. از شيوه مطالعه حوزه (مباحثه با دوستان اهل مطالعه) غفلت نورزيد چرا كه از نظر روانشناسي تربيتي اين شيوه، روشي بسيار موفق و كارآمد بوده است.
6 . علت روانشناختي: انسان با سپري كردن مراحل رشد خود از يك سري فرايندهاي تحولي بهنجار ميگذرد كه اگر مربيان و خود فرد از آن آگاهي نداشته باشند و برنامة خوبي براي جهتدهي به آن نباشد ميتواند باعث رشد و يا حركت يك بعدي شود، به عنوان مثال در دوران نوجواني و جواني با مسايلي مثل احساس بزرگي، رقابت، رفاقتبازي، تقليد، كنجكاوي، و … روبروست كه اين امر با تغييرات در رشد جسماني و بلوغ همراه است. بنابراين جوان ميتواند با مطالعه دقيق اين مراحل به زندگي خود جهت دهد و باعث رشد متعادل اين تغييرات و تحولات گردد[5] در ذيل به توصيه هايي اشاره مي شود:
الف) انگيزه در هر كاري بسان موتور محرك است با در نظر گرفتن اهداف تحصيل، مجسم کردن فوايد دنيوي و اخروي آن انگيزه خود را تقويت کنيد. همواره با خود بيانديشيد که در صورت تحصيل موفق در آينده چه شخصيت بزرگي خواهي شد و چه مزايايي اجتماعي و مادي نصيبتان خواهد شد. همچنين پاداشها و مزيتهاي که در اسلام براي تحصيل علم در اسلام مطرح شدهاند، در نظر بگيريد تا علاقه و رغبت شما به تحصيل بيشتر شود.
ب) استعداد و علاقه خود را نسبت به دروس تعيين كنيد و به دروس مورد علاقه خودتان بيشتر اهميت دهيد.
ج) شدت علاقه به دروس هر چند با استعداد متوسط، باعث موفقيت ميشود به شرطي كه با اكسير صبر و تحمل آميخته شود.
د) از جملات منفي و دوستاني كه ايجاد يأس و دلسردي ميكنند فاصله بگيريد، در عوض دوستان مثبتانديش براي خود انتخاب كنيد و جملات مثبت تأكيدي را زياد به كار ببرد مثلاً جملات زير را روي آيينه بچسبانيد: «زندگي زيباست»، «من سرشار از استعداد هستم»، «عاقبت خوبي در انتظارم است» …. و با نگاه به آنها ضمير ناخودآگاه خود را بازسازي كنيد.
ه) به سلامت روح و جسم خود اهميت دهيد از رژيمهاي لاغري و يا چاقي بدون نظر متخصص، روزههاي مستحبي زياد كه باعث ضعف بدن و… ميشوند پرهيز كنيد. از شيرينيهاي طبيعي مثل عسل، خرما (دو غذاي مهم مغز) و… استفاده کنيد. ورزش، پيادهروي، دوش آب ولرم، تبسم و لطيفهگويي و … را فراموش نكنيد.
و) شيوههاي تمركز را فراگيريد از نماز شروع كنيد، مطالعه به شكل مباحثه انجام دهيد. نكات كليدي بحث را يادداشت كنيد در كلاس درس از نكات مهم يادداشتبرداري كنيد و اين اقدامات باعث ميشود كه توجه به درس متمركز شود.
ز) شيوههاي مطالعه، استراحت، عدم تحميل مطالعه و فشار به حافظه را ياد بگيريد چه بسا با عدم رعايت اين موارد با مطالعه زياد نتيجه معكوس مي گيريد.
ح) نسبت به مطالب درسي کنجکاو باشيد، همواره (سر کلاس، هنگام مطالعه و مباحثه) از خود بپرسيد که مطالبي را ميخوانم تا چه حد صحت دارد. آيا مطالبي را که استاد ميگويد با محتواي کتاب هماهنگي دارد. مدام اين سئوال برايت مطرح باشد که دلايل و شواهد اين مطالب چيست. آيا شواهد مطرح شده اين مطالب را تأييد ميکند يا نه. کنجکاو بودن يکي از علتهاي اصلي دانستن است. با فعال شدن حس کنجکاوي شما ميتوانيد از آموختن لذت ببريد و پيشرفت را در خود احساس کنيد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 . شكستهاي تحصيلي، ترجمه محمدرضا شجاع رضوي، انتشارات آستان قدس.
2 . روشهاي يادگيري و مطالعه، دكتر علياكبر سيف، تهران، نشر دوران.
3 . مراجعه حضوري به مشاور روانشناس در امر تحصيل.
4 . مراجعه حضوري به روانپزشك و انجام آزمايش براي تنظيم فعاليتهاي غددي و سوخت و ساز بدن در صورت نياز با دارو و تغذيه مناسب و براي جبران كلسيم ميتوان از لبنيات «به طور عمده درجه اول» ماهي ساردين، بادام، كنجد، آلوي خشك، نان گندم كامل، گلكلم، كلمپيچ و شلغم استفاده كرد و گياهان منبع غني پتاسيم هستند زردآلوي خشك، طالبي، موز، گوشت گاو، جوجه، ماهي قزلآلا، شيرة چغندرقند، سيبزميني و شير از آن جملهاند «استفاده از كتاب هديه مادر نوشته شهرزاد السادات طيبي» قم، انتشارات ميثم تمار.
پي نوشت ها:
[1] . بيابانگرد، اسماعيل؛ روشهاي پيشگيري از افت تحصيلي، انتشارات سازمان انجمن اولياء و مربيان، 1378.
[2] . كرماني، محمدصادق؛ معجزهاي براي چاقها و لاغرها، قم، نشر بخشايش، 1381، ص 292، با اندکي تغيير.
[3] . روشهاي پيشگيري از افت تحصيلي، ص 81.
[4] . ر.ک: باقي نصرآبادي، علي و… ؛ كتاب مديريت، تربيت و پيشرفت تحصيلي، قم، نشر خرم، 1377.
[5] . ر.ک: قائمي، علي؛ هدايت و شناخت، انتشارات اميري و شرفي، محمدرضا؛ مراحل رشد و تحول انسان، وزارت فرهنگ و ارشاد، ص 154.