چكيده

دعاي مكارم‌الاخلاق كه يكي از دعاهاي پنجاه و چهارگانه صحيفه سجاديه و منتسب به امام سجاد(علیه السلام) است ، به جهت دارا بودن مفاهيم بسيار غني و ذكر مكرمت‌هاي عالي اخلاقي ، همواره مورد توجه ويژه علماي بزرگ و عرفاي ارجمند بوده و نزد آنها از ارزش و اهميت والايي برخوردار بوده است.
از آنجا كه به يك معني ، زيبايي رفتار در واقع همان اخلاق و موضوع آن مي‌باشد، نوع نگاه به اين دعا و بررسي آن از بعد رفتاري، كار جديد و حركت نوي در تبيين مفهومي از مفاهيم ارزشمند و عالي ديگري از اين دعا خواهد بود. لذا اين بررسي تلاش مي‌كند كه مدل رفتاري ويژه‌اي را از آن استخراج نمايد. اين تلاش به نوبه خود مي‌تواند گام اوليه‌اي براي ايجاد حركتي در جهت تدوين مدل رفتاري مديريتي از بعد ارزشي تلقي شود.
كليد واژه‌ها: دعاي مكارم‌الاخلاق ، رفتار عادلانه ، رفتار پسنديده ، رفتار پسنديده‌تر ، رفتار ناپسند

مقدمه

از آنجا كه بحث رفتار دامنه بسيار گسترده‌اي دارد و از لحاظ ايجاد مدل رفتاري نيز كار خاصي كه انجام شده باشد مشاهده نگرديد، لذا اين بررسي صرفاً دعاي مكارم‌الاخلاق امام سجاد (علیه السلام) از صحيفه سجاديه را ، از اين منظر مورد مطالعه قرار داده است و تلاش بر اين است كه مدل رفتاري ويژه‌اي را از اين دعا ترسيم نمايد. از اين رو به ، فراتر از اين دعا پرداخته نشده و به طور مسلم در حد دعا و درخواست توسط امام معصوم بوده است و صورت ايده‌آل و آرماني دارد. هم‌چنين فرازها و جملاتي مورد بررسي قرار گرفته است كه از آنها رفتار متقابل (رفتاري در مقابل رفتار ديگر) به صراحت استنباط مي‌شود.
بنابراين مسئله اصلي اين بررسي عبارت است از اين كه: در دعاي مكارم‌الاخلاق در مقابل رفتارهاي ناپسند (2ـ و 1ـ )، چه رفتارهايي از خداوند درخواست شده است؟
از اين جهت هدف اين بررسي اين است كه با توجه به محتواي دعاي شريف مكارم‌الاخلاق و مفاهيم عالي اخلاقي آن تلاش شود تا الگويي كه بتواند مدلي براي رفتار تلقي شود، استخراج گردد تا اعمال را در محدوده‌هاي مشخص شده بتوان با آن سنجيده و ميزان انطباق و عدم آن را با مدل آرماني و ايده‌آلي كه امام سجاد(علیه السلام) ارايه مي‌فرمايند مشخص نمود. به اين ترتيب كه در اين دعا ، رفتارهاي ناپسند با رفتارهاي پسنديده‌تر پاسخ داده شده است (يعني اگر رفتارهاي احتمالي را در پيوستاري به شكل زير نشان بدهيم، پاسخ رفتار (1ـ )، همواره رفتار (2+) است. در مدل ياد شده رفتار (1ـ ) و رفتار (2ـ ) طيف رفتاري منفي و ناپسند مي‌باشند، رفتار (1+) و رفتار (2+) به ترتيب رفتار پسنديده و رفتار پسنديده‌تر و در طيف رفتاري مثبت قرار دارد و رفتار (0) رفتار مقابله به مثل است كه مي‌توان آن را رفتار عادلانه تلقي نمود. يعني در مقابل طيف رفتاري منفي سه شكل رفتاري ممكن وجود دارد: وَ جزاءُ سيئهِ سيئه مثلها (مقابله به مثل = رفتار (0))، فمن عفا (رفتار نيكو و بخشيدن = رفتار (1+))، و اَصلَح (پسنديده‌تر و فراتر از بخشيدن = رفتار (2+).(1)(شورا / 40)
بايد يادآور شد كه محدوديت اساسي اين بررسي جزيي بودن آن در مقايسه با وسعت موضوع از يك طرف و حساسيت و پيچيدگي آن از سوي ديگر مي‌باشد كه تسري آن به ساير منابع و اعمال آن به عنوان يك مدل واحد در همه شرايط زماني و مكاني و نيز در مورد افراد و گروه‌هاي مختلف ممكن نمي‌باشد و نتيجه اين بررسي صرفاً در محدوده دعاي مكارم‌الاخلاق مورد ملاحظه بوده و در حيطه آن قابل بحث است.

بررسي متن دعاي مكارم‌الاخلاق

در ميان فرازهاي مختلف اين دعاي آموزنده، با ارزش و پرمعنا، دو فراز را مي‌توان شناسايي كرد كه در آنها رفتاري در مقابل رفتار خاص و متناسب با آن رفتار، به صراحت بيان شده است مانند وَ سَدِّدْني لِاَنْ اِعارِضَ مَنْ غَشِّني بِالنَّصْحِ (مرا ياري كن تا با آن كس كه با من دغلي و نادرستي كند، با خيرخواهي مقابله كنم). اگرچه اين قبيل درخواست‌ها، نسبت به درخواست‌ها و دعاهائي كه جنبه فردي دارد، در اقليت قابل توجهي قرار دارد مثل وَ اَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَي يَدِيَ الْخَيْر (خدايا از دست‌هاي من خير را بر مردم جاري كن) و يا اَللَّهُمَّ اخْتِمْ بِعَفْوِكَ اَجَلي (خدايا پايان عمر مرا آمرزش خودت قرار ده)، ولي از آنجا كه اين درخواست‌ها، رفتار متقابل را به وضوح بيان مي‌نمايند، فقط اين دو فراز ملاك بررسي قرار داده شده است:
در فراز اول رفتارهايي مورد نظر است كه رفتار ديگران به آن گونه رفتارها عوض و مبدل شوند. مثل وَ اَبْدِلْنِي مِنْ بَغْضَةِ اَهْلِ الشَّنَأنِ الْمَحَبَّة (و مبدل كن بر من كينه كينه‌توزان را به محبت).
در فراز دوم رفتارهايي مورد درخواست امام سجاد (علیه السلام) مي‌باشند كه در مقابل رفتار ديگران توفيق انجام آنها حاصل شود. مثل: وَ اَجْرِي مَنْ هَجَرَنِي بِالْبِرِّ (و كسي را كه مرا ترك نموده است به نيكي پاداش دهم).
در هر حال، چه اين كه حضرت درخواست نمايد كه در مقابل رفتار ناپسند ديگران، توفيق رفتار پسنديده و پسنديده‌تر پيدا كند و يا رفتار ناپسند ديگران در مورد ايشان به رفتار پسنديده بدل گردد، در هر دو صورت رفتار مطلوب امام سجاد(علیه السلام) همان رفتارهاي پسنديده در مقابل رفتارهاي ناپسند ديگران مي‌باشد. از اين رو، از متن اين دعا رفتارهاي مذكور در سيزده مورد استخراج شده كه در جدول شماره 1 به همراه ترجمه آنها آورده شده است.
جدول شماره 1: رفتارهاي متقابل (متن عربي و ترجمه آن)

در جـدول شمـاره 1 رفتـارهايي در طيف منفي رفتـار (1ـ ) به شرح زير قابل تشخيص مي‌باشند:
1ـ كينه‌توزي 2ـ حسدورزي
3ـ بدگماني 4ـ دشمني
5ـ نافرماني 6ـ بي‌اعتنايي و خوار كردن
7ـ مدارا كردن (تظاهر) 8ـ اهانت
9ـ خيانت و نادرستي 10ـ قطع مواصلت
11ـ محروم نمودن 12ـ قطع رابطه و پيوند
13ـ بدگويي و غيبت
پاسخ‌هاي فرضي در مقابل اين رفتارهايي باشد كه در جدول شماره 2 با عنوان رفتار (0) و رفتار (1+) ملاحظه مي‌شود.
جدول شماره 2: رفتارهاي ناپسند (1ـ ) و رفتارهاي فرضي مقابله‌اي (0) و (1+)

با مراجعه به جدول شماره 1 روشن مي‌شود كه در متن مندرج در آن از دعاي مكارم، رفتـارهاي (0) و (1+) در مقـابل رفتـارهاي طيف (1ـ ) منظور نبوده و مورد درخواست نمي‌باشند؛ بلكه رفتاري فراتر از آنها (به شرح صفحه بعد) در آنها وجود دارد كه مورد نظر امام سجاد(علیه السلام) بوده است:
1ـ ابراز محبت در مقابل كينه‌توزي (بغض).
2ـ طرح دوستي (مودت) در مقابل حسدورزي.
3ـ جلب اعتماد و وثوق (ثقه) در مقابل بدگماني (ظن) .
4ـ ولايت و دوستي در مقابل دشمني.
5ـ نيكي كردن و احسان (مبرّه) در مقابل نافرماني (عقوق) .
6ـ ياري كردن (نصرت) در مقابل خواري و بي‌اعتنايي (خذلان) .
7ـ اقدام به دوستي حقيقي (تصحيح المقه) در مقابل مدارا كردن (حب‌المدارين) .
8ـ خوش‌رفتاري (كرم العشره) در مقابل اهانت (رد الملابسين) .
9ـ خيرخواهي (نصح) در مقابل خيانت و نادرستي (غش) .
10ـ نيكويي (برّ) در مقابل دوري كردن (هجر) .
11ـ بذل و بخشش در مقابل محروم كردن (حرم) .
12ـ صله رحم در مقابل قطع رابطه و پيوند (قطع) .
13ـ ذكر خير كردن در مقابل بدگوي (غيبت) .
چنان كه مفاهيم ذكر شده، در ادامه جدول شماره 2 قرار داده شود ، جدول شماره 3 تشكيل خواهد شد كه كاملاً در تأييد فرضيه مي‌باشد:
جدول شماره 3: رفتارهاي پسنديده‌تر در مقابل رفتارهاي ناپسند

با ملاحظه جدول شماره 3 روشن مي‌شود كه رفتارهاي مطلوب و ايده‌آل امام سجاد(ع) در مقابل رفتارهاي ناپسند، رفتارهاي پسنديده‌تر بوده است و اين همان مدل مورد نظر در اين بررسي مي‌باشد يعني در طيف رفتاري همواره رابطه رفتار (2+)  رفتار (1ـ ) برقرار است.

براي مثال رفتار كينه‌توزانه، يك رفتار ناپسند (1ـ ) است، اگر در مقابل اين رفتار مقابله به مثل شود رفتار (0)، رفتار عادلانه‌اي صورت گرفته است، اگر كسي كه اين رفتار از او سرزده است بخشيده شود، رفتار پسنديده‌اي (1+) به عمل آمده است و اگر به چنين فردي، ابراز محبت شود، رفتار پسنديده‌تري (2+) انجام گرفته است.
و اين مسئله در همه جملاتي كه در اين دعا در ارتباط با رفتار متقابل بوده است، وجود دارد.
بنابراين، مدل رفتاري مطلوب، آرماني و ايده‌آل امام سجاد(علیه السلام) در اين دعا، اين است كه همواره در مقابل رفتارهاي ناپسند، رفتارهاي پسنديده‌تر بايستي انجام گيرد.

جمع‌بندي

1ـ اين بررسي با همه محدوديتي كه دارد، مي‌تواند مقدمه‌اي براي مطالعات وسيع‌تري قرار گرفته و در جهت نظريه‌پردازي براي رفتار مديريتي در يك جامعه ديني و ارزشي (اسلامي)، تلقي شود.
2ـ مدلي كه در اين بررسي به آن دست يافته شده است و در واقع مدل آرماني امام سجاد (علیه السلام) است، مي‌تواند دست‌مايه‌اي در وضع قوانين و مقررات قرار گيرد و از آنجا كه قوانين همواره در مقابل رفتارهاي ناپسند، رفتارهاي عادلانه (مقابله به مثل) را تجويز مي‌نمايد، به رفتارهاي فراتر از آن نيز توجه نمايد.
3ـ از اين مدل مي‌توان در قالب پرسش‌نامه در جهت سنجش گرايش رفتاري طيف‌هاي متفاوت مردم در جوامع مختلف بهره‌گيري نموده و تطابق و يا تفاوت گرايش‌ها را در نگرش آنها تعيين كرد.
4ـ علي‌رغم استخراج اين مدل رفتاري از دعاي مكارم‌الاخلاق ممكن است سؤال‌هاي متعددي نيز به نظر آيد كه از آن جمله به موارد زير مي‌توان اشاره كرد :
• آيا اين مدل رفتاري ، در رفتار افراد غيرمعصوم نيز صدق مي‌كند؟
• آيا اين مدل بيرون از محدوده دعاي مكارم اعم از منابع ديگر و يا حتي در ساير دعاهاي صحيفه سجاديه مورد نقضي دارد؟
• آيا اين مدل رفتاري قابليت اجرايي نيز مي‌تواند پيدا كند؟
• آيا اين گونه رفتارها صرفاً در محدوده فردي مطرح است و يا در محدودة اجتماعي نيز مي‌توان تسري داد؟

مفاهيم و اصطلاحات

اِبدال: مصدر باب افعال يعني تبديل كردن چيزي به چيز ديگر
قاعده ابدال در عربي، عبارت است از قرار دادن حرفي به جاي حرف ديگر. مثلاً براساس اين قاعده ، واو كلمه وحد در باب افتعال به «تاء» تبديل شده و در «تاء» افتعال ادغام مي‌شود. يعني اتحاد به جاي اوتحاد.
در عبارت وَ اَبْدِلْنِي مِنْ بِغْضَهِ اَهْلِ الشّنأنِ الْمَحَبَّهَ، المحبه مفعول به، و «ي» مفعول له بدل است.
مفهوم عبارت چنين است كه خدايا محبت را به جاي كينة كينه‌توزان بر من عوض و تبديل كن.
بِغْضَه: تنفر، كينه، نفرت و كراهت
شَنأن: كينه، دشمني
بَغْي: ظلم و تجاوز
ظِنَّه: تهمت، بدگماني
اَدْنَينْ: خويشان و نزديكان
عُقُوق: نافرماني، سركشي
مَبَرَّه: رفتار نيكو از روي محبت
مُدارّين: مداراكنندگان
مِقَه: بيزاري
مَقُهَ: نزد مردم نفرت‌انگيز و مكروه شد.
مَقَهَ: از كاري زشت، سخت نفرت يافت.
مَقْت: كينه ، دشمني
مَلابِسين: مصاحبان
نُصْح: اخلاص در دوستي
تَسْديد: تأييد ، تحكيم
اِثَابَه: پاداش دادن
يادداشتها
1ـ ترجمه: و كيفر هر بدي بدي ديگر است مثل آن. و هر كس كه از كيفردادن صرف‌نظر كند و به اين وسيله طرف را اصلاح نمايد (اصلاح بين خود و خدا و يا اصلاح بين خود و كسي كه به او بدي كرده است)، پاداشش به عهده خداست و او ستمگران را دوست نمي‌دارد (تفسير الميزان، جلد 18 : 79) و سزاي هر ستمي ، ستمي است مانند آن و هر كس ببخشد و (بين خود و خدا را) اصلاح كند، پاداش او با خداوند است كه خداوند ستمكاران را دوست ندارد (تفسير مجمع‌البيان، جلد 22 : 152).

منابع

ارفع، سيدكاظم(1363). شرح دعاي مكارم‌الاخلاق. تهران: نشر نهضت زنان مسلمان.
المنجد الابجد(1363). تهران: مؤسسه الفقيه.
حر عاملي، محمدبن حسن(1382). آداب معاشرت از ديدگاه معصومين(ع). مترجمان: محمدعلي فارابي و يعسوب عباسي علي‌كمر. مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوي.
حيدري نراقي، علي‌محمد(1382). آيين معاشرت از ديدگاه اسلام. قم: انتشارات مهدي نراقي.
صحيفه سجاديه. ترجمه: صدر بلاغي(1352). تهران: انتشارات حسينيه ارشاد، شركت افست.
طباطبايي، سيدمحمدحسين(1363). تفسيرالميزان. ترجمة سيدمحمدباقر موسوي همداني، قم: چاپخانه دفتر انتشارات اسلامي.
طبرسي(1358)، ترجمه تفسير مجمع البيان، ترجمة علي كاظمي، قم: انتشارات فراهاني.
عابدي جعفري، حسن(1383). تقريرات درسي مباني فلسفي مديريت اسلامي. دوره دكتراي مديريت، دانشگاه امام حسين(ع)، دانشكده و پژوهشكده علوم انساني، ترم اول سال تحصيلي 84ـ83 .
قمي، عباس(1368). كليات مفاتيح‌الجنان، ترجمة سيداحمد طيبي شبستري، قم: انتشارات علميه الاسلاميه.
كيوي، ريمون(1382). روش تحقيق در علوم اجتماعي. ترجمة عبدالحسين نيك‌گهر، چاپ هفتم، تهران: نشر توتيا.
معين، محمد(1364). فرهنگ فارسي. تهران: انتشارات اميركبير.
نادري، عزت‌اله و سيف‌نراقي، مريم(1368). روش‌هاي تحقيق در علوم انساني. تهران: دفتر تحقيقات و انتشارات بدر.

منبع:پایگاه مرکز مدیریت اسلامی
/س