در اسلام ما یتعلق مسلم، محترم است. چه در زمان حضور او در اجتماع مسلمین و چه آن هنگام که در جمع دیگر مسلمانان حضور فیزیکی ندارد. لذا اسلام بردن آبروی مؤمنین را جزء گناهان کبیره بر می شمارد. از مصادیق بازی کردن با آبروی مسلم،‌غیبت است که در این مقاله به بررسی روایی آن می پردازیم.

غیبت کردن از مؤمن

1-امام باقر فرمود که پیغمبر فرموده است: مؤمن کسی است که مؤمنان او را بر جان و مال خودشان امین دانند و مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند و مهاجر کسی است که از گناهان دوری جوید و آنچه را که خدا حرام نموده ترک نماید و هم چنین ستم کردن، خوار داشتن، غیبت نمودن و طرد کردن مؤمن بر مؤمن حرام است.(1)
2-امام صادق فرمود:هرکه در داد و ستدش به مردم ستم نکند و در گفتارش به آنان دروغ نگوید و خلف وعده نکند، از کسانی است که غیبتش بر دیگران حرام، مروتش کامل و عدالتش ظاهر است.دوستی و برادری چنین شخصی بر دیگران واجب است.(2)
3-حرث بن مغیره گوید:امام صادق فرمود:مسلمان برادر مسلمان و چشم و آینه و راهنمای اوست.نسبت به او خیانت نمی کند، فریبش نمی دهد، بر او ستم روا نمی دارد، وی را دروغگو نمی پندارد و از او غیبت نمی کند.(3)
4-فضیل بن یسار گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود:مسلمان برادر مسلمان است، به او ستم نمی کند و او را خوار نمی دارد.(4)
5-امام صادق فرمود: مسلمان برادر مسلمان است، به او ستم نمی کند، خوارش نمی دارد، غیبت او را نمی کند، وی را فریب نمی دهد و از عطایا محرومش نمی سازد.(5)
6-امام صادق فرمود:هرکه در مورد مؤمنی آنچه را که دیده و یا شنیده برای دیگران بازگو کند، از کسانی است که خدای عزوجل درباره آن ها فرموده است:«آنان که می خواهند درباره مؤمنین عمل زشتی را اشاعه دهند برای آنان عذاب دردناک است.(6)»(7)
7-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است:تأثیر غیبت در نابودی دین شخص مسلمان از اثر مرض خوره در درونش سریع تر است.(8)
8-پیغمبر فرمود:نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است تا وقتی که صحبت نکند.عرض کردند یا رسول الله، آن صحبت چه باشد؟ فرمود:غیبت کردن.(9)
9-ابوذر گوید: پیغمبر در یکی از نصایحش به من فرمود:ای اباذر، از غیبت کردن بپرهیز، زیرا غیبت بدتر از زناست.عرض کردم یا رسول الله چرا چنان است؟ فرمود:برای این که زناکار اگر توبه و استغفار نماید، خدا توبه اش را می پذیرد؛ ولی گناه غیبت بخشوده نمی شود مگر این که صاحبش عفو نماید.
ای اباذر، دشنام دادن به مسلمان فسق و جنگ با او کفر است.غیبت کردن از او سرپیچی از فرمان خدا و مالش مانند خونش محترم است.عرض کردم یا رسول الله غیبت چیست؟ فرمود:درباره برادرت چیزی بگویی که او خوش ندارد.عرض کردم یا رسول الله اگر آنچه که گفته می شود در او باشد چه طور؟ فرمود:بدان که هرگاه درباره او چیزی بگویی که در او هست از او غیبت کرده ای و اگر چیزی بگویی که در او نیست، به او بهتان بسته ای.(10)
10-پیغمبر فرمود:بهشت بر سه گروه حرام است:1)آنان که بر دیگران منت گذارند 2)کسانی که از دیگران غیبت کنند 3)آنان که دایم الخمر باشند(11).
11-پیغمبر فرمود:آیا مردم در روز قیامت جز بر اثر نتیجه زبانشان برای چیز دیگر هم سرنگون به آتش انداخته می شوند؟(12)
12-امام باقر فرمود که پیغمبر فرموده است: دشنام دادن به مؤمن فسق و جنگ با او کفر است.غیبت کردن از او سرپیچی از فرمان خدا و مالش مانند خونش محترم است.(13)
13-امام صادق از پدرانش نقل می کند که در حدیث مناهی پیغمبر مردم را از غیبت کردن و سخن چینی و گوش دادن به آن ها نهی نموده است و فرمود:هیچ سخن چینی به بهشت نمی رود و از غیبت کردن و گفت و شنودی که انسان را از خدا دور می کند نیز نهی کرده است.آن گاه فرمود:هرکه غیبت مرد مسلمانی بکند روزه اش باطل و وضویش شکسته می شود و در روز قیامت بیاید در حالی که از دهن او بویی گندیده تر از مردار پخش می گردد که سبب آزار اهل قیامت می شود و اگر قبل از توبه کردن بمیرد در حالی مرده که حرام خدا را حلال دانسته است.آگاه باش هرکس غیبت برادر دینی اش را در مجلس بشنود و از او دفاع کند و غیبت را رد نماید خداوند هزار نوع شر را در دنیا و آخرت از او دفع می کند و اگر قدرت دفع داشته باشد ولی از وی دفاع نکند، کیفر گناهش هفتاد برابر گناه غیبت کننده خواهد بود.(14)
14-امام صادق فرمود:غیبت عبارت است از گفتن چیزی درباره برادر دینی که خدا آن را بر او پوشیده نگه داشته است و اگر چیزی را که در او وجود ندارد به او نسبت دهی بهتان به شمار می آید(15).
15-امام صادق فرمود:زنازاده را سه نشانه است:1)زشتی پیشگاهش(یعنی هم نشینی با او زشت است)2)به زنا اشتیاق دارد 3)ما اهل بیت را دشمن می دارد.(16)
16-نَوف بکالی گوید:در صحن مسجد کوفه خدمت امیرمؤمنان رسیدم و سلام عرض کردم.حضرت جواب سلام را فرمود:گفتم:یا امیرالمؤمنین مرا موعظه ای بفرما.فرمود:ای نوف نیکی کن تا به تو نیکی کنند، تا این که فرمود…عرض کردم بیش تر موعظه فرما.فرمود:از غیبت اجتناب کن، زیرا غیبت خورش سگ های جهنم است، سپس فرمود:ای نوف کسی که به وسیله غیبت کردن گوشت مردم را بخورد، به دروغ گمان کرده که حلال زاده است.(17)
17-امام رضا از پدرش نقل می کند که امام صادق فرمود:خدا خانه ای را که در آن گوشت باشد و گوشت چربی را دوست ندارد.راوی گوید:عرض کردند یابن رسول الله ما گوشت را دوست داریم و خانه ما خالی از گوشت نیست.فرمود آن طوری که شما فکر می کنید نیستف بلکه مقصود از خانه ای که گوشت دارد، خانه ای است که در آن به وسیله غیبت کردن گوشت مردم را بخورند و منظور از گوشت چربی کسی است که در راه رفتن تکبر و خودنمایی و فخر از خود نشان دهد.(18)
18-پیغمبر فرمود:غیبت، کیفرش شدیدتر از زناست.عرض کردند یا رسول الله چرا چنین است؟ فرمود:چون زناکار اگر توبه نماید خدا توبه اش را می پذیرد، اما غیبت کننده توبه می کند ولی خداوند از او نمی پذیرد تا کسی که وی از او غیبت کرده است او را عفو نماید.در جای دیگر از جابر نقل شده که پیغمبر فرمود:از غیبت کردن بپرهیزید، زیرا غیبت از زنا هم بدتر است، و سپس دنباله حدیث بالا را بیان فرمود.(19)
19-پیغمبر فرمود: آیا آگاه نکنم شما را به چیزی که از زنا هم بدتر است؟ این که شخص از برادرش بدگویی کند(با غیبت کردن)(20).
20-امام صادق فرمود:کسی را که با چشم خود ندیده ای مرتکب گناه شود و نزد تو دو نفر علیه او گواهی نداده اند، عادل است و شهادتش پذیرفته می شود، گرچه در باطن گناهکار هم باشد.هرکه از او غیبت بکند از دوستی خدا خارج و از دوستان شیطان است، سپس از اجدادش نقل می کند که پیغمبر فرمود:هرکه از مؤمنی با صفاتی که در او هست غیبت کند خداوند در بهشت هرگز آن ها را یک جا جمع نمی کند و هرکه از مؤمنی با صفاتی که در او نیست غیبت کند تعهدات دینی میان آنان منقطع و غیبت کننده در آتش همیشگی است و چه بد جایی است آن آتش.(21)
21-پیغمبر فرمود:هرکه از برادر مسلمانش غیبت کند، روزه اش باطل و وضویش شکسته می شود و اگر در آن حال بمیرد در حالی مرده که حرام خدا را حلال دانسته، تا این که فرمود:هرکه برای یاری دادن و کمک رساندن به برادرش قدم بردارد، ثواب جهادگران در راه خدا را دارد و هرکه در جستجوی عیب و کشف اسرار برادرش گام بردارد، نخستین گامی که برمی دارد در جهنم خواهد گذاشت و خداوند در پیش آفریدگان اسرار او را فاش می کند.هرکه در انجام خواسته های خویشاوندانش قدم بردارد، خداوند پاداش صد شهید به او عطا فرماید.اگر از وی چیزی بخواهند و او با جان و مال خواسته خویشاوندان را برآورده کند برای هر قدمش چهل میلیون حسنه است و مقامش چهل میلیون درجه بالا رود، مثل این که صد سال خدا را عبادت کرده است.هرکه برای فساد بین خویشاوندان و قطع رحم از آن ها قدم بردارد، خداوند بر او غضبناک شود و در دنیا و آخرت بر او لعنت فرستد و گناهش به اندازه معصیت کسی است که قطع رحم کرده باشد.(856)
22-امام صادق فرمود:غیبت این است که درباره برادرت بگویی آنچه را که خداوند پنهان نگه داشته و اگر صفاتی را که در او نیست بیان کنی، شامل فرمایش خداست«البته بهتان و گناه آشکار را متحمل گردید(22)»(23).

تهمت زدن بر مرد و زن مؤمن

1-امام رضا از پدرانش نقل می کند که پیغمبر فرمود:هرکه بر مرد یا زن مؤمن تهمت بزند و یا چیزی را که در آن ها نیست به آنان نسبت دهد، در روز رستاخیز خدا او را بر تلّی از آتش برپا نگه دارد تا از عهده آنچه گفته است بیرون آید.(24)
$ موارد جواز غیبت کردن
1-داود بن سرحان گوید:از امام صادق پرسیدم:غیبت چیست؟ فرمود:غیبت عبارت است از گفتن چیزی در مورد امور دینی برادرت که وی انجام نداده و انتشار چیزی علیه او که خداوند آن را برایش مخفی نگه داشته و حدّی اقامه نکرده است.(25)
2-عبدالرحمان بن سیابه گوید:از امام صادق شنیدم که می فرمود:غیبت آن است که درباره برادرت چیزی بگویی که خداوند بر او پوشانده است، اما گفتن امور ظاهری مانند صفات تندخویی، شتابزدگی و مانند آن ها، غیبت نیست، ولی گفتن چیزی که در او نیست بهتان و افتراست.(26)
3-یحیی ازرق گوید که امام موسی کاظم به من فرمود:هرکه پشت سر مردی چیزی را که در اوست و مردم هم می دانند بگوید از او غیبت نکرده است و اگر صفاتی را ذکر کند که در اوست ولی مردم نمی دانند از او غیبت کرده و اگر صفاتی را که در او نیست بگوید به او بهتان زده است.(27)
4-امام صادق فرمود:هرگاه فاسق فسق خود را آشکار کند، در بین مردم آبرو ندارد و غیبتش جایز است.(28)
5-امام صادق از پدرش نقل می کند که آن حضرت فرمود:سه شخص میان مردم آبرو ندارند:1)بدعت گذار 2)رهبر ستمگر 3)فاسقی که آشکارا فسق نماید(29).
6-امام صادق فرمود:آیه «لا یحب الله الجهر بالسوء من القول إلا من ظلم»(30)خداوند دوست نمی دارد بلند کردن صدا به بدی را مگر در مورد کسی که مورد ستم واقع شده باشد، فرمود:هرکه گروهی را به میهمانی دعوت کند ولی از آن ها خوب پذیرایی نکند از ستمگران است و آنچه مهمانان از بدی پذیرایی او بازگو کنند، گناهی ندارد.(31)
7-در تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیه «لا یحب الله الجهر بالسوء من القول إلا من ظلم»(32)امام صادق فرمود:چون بر کسی مهمان وارد شود و او از مهمان خوب پذیرایی نکند، برای مهمان اشکال ندارد پذیرایی بد میزبان را بازگو کند،(یعنی غیبت محسوب نمی شود).(33)

وجوب جبران کیفر غیبت کردن با حلال طلبی و استغفار

1-امام صادق فرمود:از پیغمبر پرسیدند:کفاره غیبت چیست؟ فرمود:برای کسی که از او غیبت کرده ای، هروقت او را به یاد آری از خداوند آمرزش بخواهی.(34)

وجوب ردّ غیبت مؤمن و تحریم شنیدن آن

1-امام صادق از پدرانش نقل می کند که در وصیت پیغمبر به علی است:ای علی هرکه نزد او از برادر مسلمانی غیبت شود و او قادر بر یاری اش باشد(با ردّ غیبت)وی را یاری نکند، خدا در دنیا و آخرت او را خوار گرداند.(35)
2-امام باقر فرمود:هرکه نزد وی از برادر مؤمنش غیبت شود و او به یاری و کمکش بشتابد و از او دفاع کند، خداوند در دنیا و آخرت وی را یاری کند و اگر به کمک و یاری اش نشتابد و از او دفاع نکند، با این که قدرت کمک دارد، خداوند در دنیا و آخرت وی را حقیر و ناچیز گرداند.(36)
3-امام صادق از پیغمبر نقل فرموده است:هرکه از آبروی برادر مسلمانش دفاع کند، بی شک بهشت برایش واجب می شود.(37)
4-امام صادق فرمود:هرگاه مؤمنی به مؤمن ستمدیده ای کمک کند، ارزش این کارش از روزه یک ماه و اعتکاف در مسجدالحرام برتر است.اگر توانایی کمک دارد و برادر مؤمنش را یاری دهد خدا در دنیا و آخرت او را نصرت عطا فرماید.هرگاه در حال توانایی بر یاری او، او را یاری نکند و خوارش کند، خداوند در دنیا و آخرت وی را خوار گرداند.(38)
5-پیغمبر فرمود:هرکس غیبت برادرش را در مجلسی بشنود و از او دفاع کند و جلو غیبت از او را بگیرد خدا هر نوع شر را در دنیا و آخرت از او دور می کند، و اگر جلو غیبت را نگیرد، بلکه خوشش هم بیاید، گناه و کیفرش به اندازه معصیت غیبت کننده خواهد بود.(39)
6-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است:هرکه آبروی برادر مسلمانش را حفظ کند بی شک بهشت برای او نوشته می شود .کسی که برایش کار نیکی انجام داده اند باید جبران کند، و اگر قادر به جبران نباشد، لازم است تشکر کند و اگر این کار را هم نکند کفران نعمت کرده است.(40)
7-ابودرداء از پدرش نقل می کند که مردی نزد پیغمبر درباره شخص دیگر سخنی گفت.یکی از خویشاوندان آن شخص از او دفاع کرده و گفته آن مرد را رد کرد، آن گاه حضرت فرمود:هرکه از آبرو و حیثیت برادرش دفاع کند مصون از آتش دوزخ خواهد بود.(41)
8-پیغمبر در نصیحتی به ابوذر فرمود:ای اباذر، هرکه غیبتی را از برادر مؤمنش دفع کند، سزاوار آن است که خداوند او را از آتش دوزخ آزاد کند.
ای اباذر، هرکه نزد او از برادر مؤمنش غیبت شود و او توانایی یاری اش داشته باشد (با رد غیبت)او را یاری کند خداوند در دنیا و آخرت یاری اش فرماید و هرگاه در حال قدرت بر یاری او، کمکش نکند و خوارش دارد، خداوند در دنیا و آخرت او را خوار گرداند.(42)

پی‌نوشت‌ها:

1.اصول کافی، ج3، ص 331 و 332، ح19.
2.همان، ج3، ص 336، ح28؛ صحیفة الرضا، ص 7؛ عیون اخبارالرضا، ص 198.
3.اصول کافی، ج3، ص 255، ح5(باب اخوة المؤمنین…).
4.همان، ج3، ص 257، ح11.
5.اصول کافی، ج3، ص 257،ح1.
6.«إن الذین یحبون ان تشیع الفاحشة فی الذین امنوا لهم عذابٌ الیمٌ»، نور/19.
7.اصول کافی، ج4، ص 49، ح1.
8.همان، ج4، ص49، ح1.
9.همان، ذیل حدیث.
10.مجالس شیخ صدوق، ص 341.
11.الزهد، ص 9، ح17؛ عقاب الاعمال، ج8، ص 164.
12.الزهد، ص 10، ح18.
13.همان، ص 11، ح23.در عقاب الاعمال، از کافی، محاسن برقی، من لا یحضره الفقیه استخراج شده.
14.من لا یحضره الفقیه، ج2،ص 195 و 198.
15.مجالس صدوق، ص 203(م54)؛ معانی الاخبار، ص 57.
16.مجالس صدوق، ص 204(م54)؛ خصال صدوق، ج1، ص 102.
17.همان، ص 126(م38).
18.عیون اخبارالرضا، ص 174؛ معانی الاخبار، ص 110.
19.علل الشرائع، ص 186.
20.مصادقة الاخوان، ص 48.
21.مجالس صدوق، ص 63(م22).
22.عقاب الاعمال، ص 47.
23.«فقد احتمل بهتاناً و اثماً مبیناً»، نساء/112.
24.تفسیر عیاشی، ج1، ص 275.
25.عیون اخبارالرضا، ص 201؛ صحیفة الرضا، ص 8.
26.اصول کافی، ج4، ص 52، ح3.
27.همان، ج4، ص53، ح7.
28.همان، ج4، ص53، ح6.
29.مجالس شیخ صدوق، ص 24.
30.قرب الاسناد، ص 82.
31.نساء/ 148.
32.تفسیر عیاشی، ج1، ص 283.
33.نساء/148.
34.مجمع البیان، ج3، ص 131.
35.اصول کافی، ج4، ص 52، ح4(باب غیبت).
36.من لا یحضره الفقیه، ج2،ص 341.
37.ثواب الاعمال، ص 81؛ عقاب الاعمال، ص 29؛ محاسن برقی، ص 103.
38.ثواب الاعمال، ص 80.
39.همان، ص 81.
40.همان، ص 47.
41.مجالس پسر شیخ طوسی، ص 80.
42.همان، ص 71.

منبع: حر عاملی، محمد بن حسن، (1104) / محمد علی فارابی، یعسوب عباسی علی کمر، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی،‌ چاپ دوازدهم، (1389).