مراد از «قاب قوسين او ادنى» چيست؟

 قاب به معنا اندازه و مقدار است(1) و قوس به معناى كمان، بنابراين «قاب قوسين» يعنى به مقدار دو طول كمان.(2)
بعضى «قوس» را از ماده «قياس» و به معناى «مقياس» دانسته ‏اند، بنابراين قاب قوسين به معناى دو ذراع مى شود. در بعضى از كتاب‏هاى ديگر لغت، قاب به معناى فاصله ميان محلى از كمان كه به دست گرفته مى شود تا نوك برگشته كمان تعريف شده است.(3)
«دنى» مشتق از «دنو» به معناى نزديك و نزديك شدن است.(4)
قاب قوسين اصطلاحى قرآنى است كه مأخود از آيه كريم «فكان قاب قوسين او ادنى» است.(5)
مفسران و قرآن پژوهان در تفسير اين آيه اختلاف نظر دارند.
برخى باور دارند كه اين آيه مربوط به نزول جبرئيل بر پيامبر و فاصله او با پيامبر در هنگام نزول وحى مى باشد، يعنى هنگامى كه جبرئيل نخستين بار بر پيامبر(ص) نازل شد، فاصله او با پيامبر به اندازه دو كمان و يا كمتر بود: «و هو بالأفق الأعلى، ثم دنى فتدلى‏، فكان قاب قوسين أو أدنى؛(6) و او (جبرئيل) در افق بالا بود، پس نزديك شد و فرود آمد تا كه (فاصله آن‏ها به قدر) دو كمان شد و يا كمتر».(7)
برخى ديگر عقيده دارند كه اين آيه مربوط به معراج پيامبر بوده و ناظر بر قرب معنوى پيامبر(ص) به خداوند است؛(8) يعنى هنگامى كه پيامبر(ص) به معراج برده شد، فاصله او از ساحت مقدس پروردگارش به اندازه قوسين يا كمتر بوده و حجاب از برابر ديدگان او برداشته شد. اين تعبير كنايه از شدّت قرب معنوى است وگرنه او با بندگانش فاصله مكانى ندارد تا با قوس سنجيده شود.(9)
مرحوم شيخ طوسى از ابن عباس و از پيامبر(ص) گزارش مى كند: «هنگامى كه به آسمان عروج كردم، آن چنان به ساحت مقدس پروردگارم نزديك شدم كه ميان من و او فاصله قوسين يا كمتر بود».(10)
قاب قوسين در عرفان مقام قرب اسمائى است به اعتبار تقابل بين اسماء در امر الهى كه دائرة الوجود نام دارد.(11) اين اصطلاح قرآنى علاوه بر عرفان در ادب فارسى نيز وارد شده است:
عطار گويد:
چون زقوسش تير پران آمدى‏
قاب قوسينش ثناخوان آمدى(12)
خاقانى گفته است:
تبارك خطبه او كرد و سبحان نوبت او زد
لعمرك تاج او شد، قاب قوسين جاى او آمد(13)
عماد الدين نسيمى سروده:
قاب قوسينى كه در معراج ديد آن شب رسول‏
گر به چشم دل ببينى، هيأت ابروى او است(14)
منبع:
1. دانشنامه قرآن، ج 2، ص 1615.
2. تفسير نمونه، ج 22، ص 486.
3. همان.
4. لغت نامه دهخدا، ج 7، ص 9808.
5. نجم (53) آيه 9؛ تفسير نمونه، ج 22، ص 484 به بعد.
6. نجم، آيه 7 و 8.
7. دانشنامه قرآن، ج 2، ص 1615.
8. تفسير نمونه، ج 22، ص 489.
9. همان، ص 491 – 492.
10. نورالثقلين، ج 5، ص 149.
11. اصطلاحات الصوفيه، عبدالرزّاق كاشانى، ص 142.
12. منطق الطير، ص 213.
13. ديوان خاقانى، ص 448.
14. ديوان نسيمى، ص 73.