مقدمه:

همان طور که انسان باید از بدن خود که بعد مادی اوست مراقبت کند لازم است که برای بعد معنوی خود نیز مراقبتی را در نظر داشته باشد و این مراقبت را به صورت دایمی دنبال نماید تا خدا عاقبت بخیری و سعادت او را تضمین نماید. این مراقبت باید دارای دو ویژگی اصلی باشد؛ اول حضور قلب و توجه به  خدا به عنوان ناظر حقیقی عالم و دوم الزام و اقدام به عمل.
 

انسان، زندگی مادی و مراقبه

همه پیشرفت های انسان در پیشرفت های مادی خلاصه نمی شود و همه زندگی او نیز قرار نیست در دنیای مادی سپری شود. پیشرفت های مادی انسان بخشی از پیشرفت ‌های او را تشکیل می دهد چرا که انسان گرچه در دنیای مادی زندگی می کند و بخشی از وجودش نیز از ماده است اما بعد روحانی نیز دارد که باید مد نظر قرار گیرد؛ بنابراین باید در بحث پیشرفت و تکامل انسان به دو نکته توجه کرد که تکامل انسان تنها تکامل مادی نیست و ظرف این تکامل نیز صرفاً عالم ماده نیست. این که انسان مادی نباشد را خداوند کریم در قرآن به ما گوشزد کرده است آنجا که بیان می‌فرماید: « وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی؛[1] و از روح خود در آن دمیدم.» و همین نکته نشان می‌دهد که برای تکامل و پیشرفت، انسان به رشد معنوی و تأمین نیازهای غیر مادی محتاج است. در حدیث شریفی نیز مولای متقیان علی (علیه السلام) به محدود نبودن زندگی انسان و ظرف تکاملی او به این دنیا اشاره می‌کند و می فرماید: «إِنَّکُمْ إِنَّمَا خُلِقْتُمْ لِلْآخِرَةِ لاَ لِلدُّنْیَا وَ لِلْبَقَاءِ لاَ لِلْفَنَاءِ؛[2] به راستى که شما براى آخرت آفریده شده اید نه براى دنیا، و براى ماندن خلق شده اید نه براى فانى شدن.» در این حدیث شریف به صراحت امام علی (علیه السلام) بیان می دارند که اگر چه انسان کالبدی مادی دارد اما چون بعد روحانی نیز دارد فنایی در کار نیست و هم کالبد بدن مادی را و هم ظرف حیات مادیش را روزی ترک خواهد کرد و به جهان ابدی رهسپار خواهد شد.

در بیان اخلاقی به مراقبت هایی که انسان در بعد معنوی انجام می دهد مراقبه می گویند و مرحله بعد از مشارطه است به این معنا که انسان اول باید با خود شرط کند که در مسیر درست حرکت کنه و سپس برای تحقق شرایط خود از مسیر تکامل مراقبه می کنند.
 

اهمیت مراقبه های معنوی

همان طور که انسان باید از بدن خود که بعد مادی اوست مراقبت کند لازم است که برای جنبه معنوی خود نیز مراقبتی را در نظر داشته باشد. یک کوهنورد وقتی می‌خواهد از کوه صعود نماید تمامی مراتب مراقبتی را در نظر می گیرد؛ از تهیه وسایل ایمنی گرفته تا وسایلی که قرار است نیازهایی مانند گرسنگی، تشنگی، خواب و … را تأمین نماید. این مراقبت ابتدایی در ادامه راه نیز باید وجود داشته باشد به عنوان مثال از تجهیزات ایمنی همراه خود به درستی و در موقعیت مناسب استفاده نماید و یا از آب و غذایی که همراه خود دارد به صورت برنامه ریزی شده بهره ببرد. زندگی انسان نیز دارای فراز و نشیب‌هایی است که انسان اگر از خود در این میدان مراقبت درستی نداشته باشد صعودی که باید اتفاق بیفتند اتفاق نخواهد افتاد.
 
در هر زمان و هر مکان و هر شرایطی انسان مورد ابتلاء و امتحان قرار می گیرد و تنها کسی که اهل مراقبه است می‌تواند سیر تکاملی خود را به درستی طی نماید. وقتی برای انسان یک دشمن قسم خورده و البته نامرئی که می‌تواند از چهار جهت به انسان حمله کند وجود داشته باشد و همچنین دشمن دیگری که در وجود او قرار دارد و او را به سوی بدی‌ها ترغیب می نماید اهمیت این مراقبت دو چندان می شود.
 

لزوم استمرار مراقبه

عاقبت به خیری یا همان قرار گرفتن انسان در مسیر کمال، تا این که به نقطه نهایی زندگی در این دنیا برسد، چیزی است که با مراقبت او از خود، خصوصاً در بعد مراقبت معنوی اتفاق می افتد و این مراقبت نیز باید دائمی باشد. انسان نباید این گونه تصور نماید که با مراقبت های مقطعی و گذرا می تواند خود را بیمه نماید چرا که بسیاری با این خیال که آن ها به جایگاه با ثباتی رسیده اند در سراشیبی سقوط قرار گرفته اند و فرسنگ ها از مسیر تکاملی خود فاصله گرفته اند. قرآن کریم به زیبایی در وصف کسانی که زمانی را خوب بوده اند اما نتوانسته اند از آن دارایی مراقبت و مواظبت کنند می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا کُفْرًا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلًا؛[3] آنان که نخست ایمان آورده سپس کافر شدند، باز ایمان آورده دیگر بار کافر شدند، پس بر کفر خود افزودند، اینان را خدا نخواهد بخشید و به راهی هدایت نخواهد فرمود.»
 

مراقبه اصلی ترین بخش سیر و سلوک

برای این که انسان بتواند در مسیر تکامل و سیر الی الله گام بردارد به نقشه راهی نیاز دارد که این کار را از نگاه عرفاء و اساتید اخلاق، مشارطه آگاهانه انجام می دهد که به عنوان یک هدف گذاری و برنامه ریزی مورد توجه انسان جویای کمال قرار می گیرد. صورت کلی آن همان اهداف بلند مدت و میان مدت و کوتاه مدت است و صورت جزئی آن یک برنامه ریزی روزانه است که در طول شبانه روز باید بدان عمل شود اما همه این ها یک طرف کار است و عمل کردن به آن برنامه طرف دیگر کار که از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است.
 

ارکان اصلی مراقبه

با کنکاش در احادیث معصومین (علیهم السلا) و بیانات سالکانی که قدم در این راه صعب و البته شیرین گذاشته اند مراتب مراقبه در مسیر سیر و سلوک به دو دسته تقسیم می شود:
 

2. مراقبه و حضور قلب:

کسی که با خود مشارطه می کند و برنامه ریزی می کند و در یک نگاه کلان خدا را ناظر بر اعمال خود می بیند بخش زیادی از آمادگی برای مراقبت بر اعمال و رفتارهایش را حاصل کرده است. وقتی که انسان خدا را ناظر بر اعمال خود بداند خلوت هایش را نیز مراقبه خواهد کرد و حضور قلب و تمرکز افکارش بیشتر می شود و نیروی بیشتری برای طی مسیر و عبور از دام های دنیایی در خود احساس می کند.
 

1. مراقبه و الزام و اقدام به عمل

جنس مراقبه از جنس عمل است و اقدام به عمل یکی از اصلی ترین ارکان مراقبه به شمار می رود و این بدان معناست که انسان در مراحل مختلف زندگی دست روی دست نمی گذارد و در همان محیطی که هست به مراقبه می پردازد و با عمل صالح گام های خود را استوار می گرداند. خداوند اگر بخواهد بنده اش را از مخاطرات دنیای فانی حفظ کند به او توفیق عمل صالح می دهد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: « إذا أراد اللهُ بعبدٍ خیرًا طهَّرَهُ قبل موتِه قالوا: یا رسولَ اللهِ وما طُهورُ العبدِ؟ قال: عملٌ صالحٌ یُلهمُه إیاه حتى یقبضَه علیه؛[4] وقتی خدا برای بنده ای نیکی بخواهد او را پیش از مرگ پاک می کند؛ گفتند: پاکی بنده چگونه است؟ فرمود: عمل صالح به او الهام می کند تا جان وی را در اثناء انجام آن بگیرد.» این حدیث نشان دهنده آن است که انسانی که خدا خیر خواه او بوده دایماً در حال تلاش و کوشش و مراقبت از خود است و لحظه ای از این تلاش دست بر نمی دارد تا به سعادت حقیقی دست یابد.
 
حسن ختام این نوشته کلامی باشد از امام راحل (رحمه الله علیه) که در چهل حدیث خود بیان می فرمایند: «پس از این مشارطه، باید وارد مراقبه شوی و آن، چنان‏‎ ‎‏است که در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشی؛ و خود را‏‎ ‎‏ملزم بدانی به عمل کردن به آن.»[5]

پی‌نوشت:
 

1. آیه 29 سوره حجر.
2.   غرر الحکم و درر الکلم، امام علی علیه السلام، ص۲۷۰، جمع آوری: عبدالواحد بن محمد، انتشارات دار الکتاب الاسلامی، قم، 1410.
3. آیه 137 سوره نساء.
4. نهج الفصاحه، مجموعه کلمات قصار حضرت رسول (ص)، ص183، مترجم: ابوالقاسم پاینده، انتشارات دنیای دانش، تهران، 1382.
5. تهذیب‏‏ نفس و سیر و سلوک ازدیدگاه امام خمینی‏‏(ره) ـ‏‏ ‏‏تبیان آثارموضوعی (دفترچهل وچهارم)، ص 367، انتشارات  موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، 1391.