چکیده
میراث فرهنگی(2) به مثابه آنچه از پیشینیان برای آیندگان به ارث میرسد و دارای مفاهیم فرهنگی است، از ارزش والائی برخوردار می باشد. آنچه یک ملت را در میان سایر ملل برجسته می سازد، داشتن فرهنگ متعالی و کهن است.
ایران یکی از کشورهائی است که دارای فرهنگی غنی و مبتنی بر اسلام است. میراث فرهنگی موجود در این کشورِ پهناور و کهن، آنچنان گسترده و متعدد است که پس از گذشت قرنها، همچنان بر مواریث آن افزوده می گردد. وجود ابنیه تاریخی(3) با کاربردهای گوناگون مذهبی، فرهنگی، خدماتی ، آموزشی و ….. و همچنین آثار با ارزش، نشان دهندة وجود تمدنی عظیم در این سرزمین است.
ایران دارای بیش از 17000 بنای تاریخی است که بخش عظیمی از آن را بناهای مذهبی با ارزش مانند مساجد، حسینیه ها، تکایا، بقاع متبرکه و امامزادگان تشکیل می دهند. ( براساس آمارهای موجود، در ایران بیش از 8000 بقعه متبرکه منسوب به خاندان اهل بیت(ع) به ثبت رسیده که در استانهای مختلف کشور پراکنده اند) . این ابنیه (که به آرامگاه بزرگان دینی و یا امامزاده مشهور هستند )روزگاری منشأ تشکیل روستاها، محلات و شهرها بوده اند و اکنون مانند ستارگانی در آسمان میراث فرهنگی کشور می درخشند و نیازمند توجه ویژه، حفاظت و نگهداری می باشند. در این مقاله به جایگاه بقاع متبرکه از حیث معماری اسلامی و میراث عظیم فرهنگی موجود در ایران پرداخته و نهایتاً به ضرورت مرمت(4) و حفاظت از آنها تأکید شده است.
کلید واژه :
امام زادگان – بقاع متبرکه – میراث فرهنگی – معماری اسلامی – مرمت – حفاظت
موضوع بحث :
با ظهور اسلام در ایران، معماری و شهرسازی ایران دگرگون شد و در هم تنیدگی معناداری را بوجود آورد. پذیرش دین اسلام و ارتباط ایرانیان با امامان معصوم(ع) و امام زادگان و رفت و آمد و معاشرت و سکونت آنها در این سرزمین ، برکات بسیاری به همراه داشت. عموماً شکل گیری بسیاری از محلات و شهرها به واسطه وجود مکانهای مذهبی و از جمله بقاع متبرکه و امام زادگان بوده است. مردم ایران نسبت به آنها احترام ویژه ای قائل بوده و آنان را مظهر لطف خداوند می دانسته و بسیاری از حاجات خود را نیز از آنها می طلبیدند. به همین منظور و همچنین بزرگداشت آنان، بناهائی را بر روی مقابر آنها می ساختند و حتی در برخی موارد محل قدوم آنها را نیز بعنوان یادگار و تحت عنوان قدمگاه، مورد احترام قرار داده و بعنوان اماکن مقدس از آنها حفاظت و حراست و در این خصوص از کمال ذوق و هنر خود در تزئین این اماکن استفاده می کردند.
شهید مطهری (ره) در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، می گوید: “شاهکارهای صنعتی ایران در دورة اسلامی اعم از معماریها، نقاشی ها، خوشنویسی ها، تذهیب کاری ها، کاشی کاری ها و معرق سازیها و غیره بیشتر در زمینه های دینی، اسلامی بوده است”. ایشان در ادامه می نویسد: “آنچه بر همه واضح است این است که شاهکارهای فوق، همه در مساجد و مشاهد و قرآنها و کتب ادعیه تجلی کرده است. معمارها هنر خود را در مساجد و مشاهد و مدارس اسلامی بروز داده اند، همچنین کاشی کاریها، خاتم کاریها و کتیبه نویسی ها”.
اصولاً وجود بقاع متبرکه تأثیر بسزائی در ایجاد و تداوم نزدیکی انسان با خداوند دارد. اینکه مردم می دانند مکانی وجود دارد که می تواند آنها را به خداوند نزدیک نماید (هر چند به صورت نمادین) و برخی حاجات خود را از این طریق طلب نمایند، در روحیات آنها تأثیر مثبت خواهد داشت.
برخی از این بقاع و مواریث جاودانه بعلت ویژگی های خاص بنا و زیبائی های آن و معماری اسلامی و تعلق آنها به امام معصوم علیهم السلام، مورد توجه بیشتری بوده است، بطوریکه در برخی محلات و شهرها بعنوان قطب و مرکز شهر و محله محسوب می شوند. وجود امام زاده صالح(ع) در تجریش (تهران) ، حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری، حرم حضرت معصومه(ع) در شهر مقدس قم، امامزاده شاهچراغ(ع) در شهر شیراز، و …. بعنوان یک قطب و مرکز مذهبی و دینی، روزانه هزاران نفر را به خود جلب کرده و موجب رونق و شور و اشتیاق در این محله ها می گردد، تا آنجا که بعضا شهرسازی و شهرنشینی را تحت تأثیر قرار داده و به آن هویت و اصالت بیشتری می دهد. حال که به اهمیت این بقاع در سطح شهرها پی برده و به اهمیت وجودی آنها بیشتر واقف شدیم، لزوم حفاظت، مرمت و نگهداری از آنها نیز توجه و اهمیت ویژه ای را می طلبد.

آرامگاه حضرت عبدالظیم(ع) – ری

معماری آرامگاهی:

اصولاً توجه به آرامگاه و آرامگاه سازی در میان جوامع مختلف انسانی دارای سابقه طولانی است. در ایران نیز از همان ادوار پیش از تاریخ، توجه ویژه ای به ساخت آرامگاه شده است؛ به طوریکه در هزارة دوم قبل از میلاد، آرامگاه شاه عیلام در هفت تپه ساخته شده، که از نظر پیشرفت معماری و جنبه های تاریخی، حائز کمال اهمیت است. بعد از چند سدة اول اسلامی، شاهد گسترش معماری، بخصوص بناهای آرامگاهی در مناطق مختلف هستیم. از دلایل گسترش این معماری می توان به مهاجرت امامزادگان(ع) و سادات به ایران و شهادت و فوت آنان و شکل گیری دولت های محلی اشاره کرد. از این تاریخ به بعد، با تعداد زیادی بنای آرامگاهی روبرو هستیم که در دوره های مختلف بر مزار امامزادگان(ع)، علماء و بزرگان ساخته شده است.

اهمیت و ضرورت حفاظت از بقاع متبرکه:

بخشی از هویت تاریخی هر ملتی در آثار و ابنیه با ارزش آن نهفته است. از سوی دیگر ابنیه تاریخی دارای کاربریهای متفاوتی هستند. یکی از مهمترین کاربریهای ابنیه قدیمی ارزشمند در ایران، اماکن مذهبی می باشند. بناهای تاریخی – مذهبی نیز دارای انواع گوناگونی از قبیل حسینیه ها، مساجد، بقاع متبرکه و تکایا می باشند. تفاوت اساسی این ابنیه با سایر ابنیه تاریخی، آن است که امکان حذف و یا تغییر کاربری در آنها میسّرنبوده و خود عامل حفظ مجتمع های زیستی انسانی هستند. در سایر ابنیه تاریخی مانند خانه های تاریخی، مدارس قدیمی با ارزش و …. به منظور حفظ و احیاء آنها می توان در آنها تغییر کاربری ایجاد نموده و با تبدیل آنها به موزه و یا فضاهای دیگر، موجب بقاء آنها در محیط شهری گردید. اما ابنیه تاریخی – مذهبی و به ویژه بقاع متبرکه و امام زادگان (ع) را به هیچ روی نمی توان از کاربری اصلی و هویت واقعی آنها جدا ساخت.
اصولاً این ستارگان زمینی عامل جذب گردشگران مسلمان و غیر مسلمان بسیاری بوده و به نوعی موجب ترویج فرهنگ دینی و اسلام عزیز می باشند. بنابراین حفاظت و مرمت این مکانهای مقدس و نورانی امری است همگانی و لازم. در مواردی، با همت مردم برخی از بقاع متبرکه حفاظت و تعمیر و بازسازی شده و از هیچگونه بودجه دولتی استفاده نگردیده است. اما در این زمان که حکومت اسلامی زمام امور را در دست دارد، یکی از وظایف دولت اسلامی، حفظ و حراست از این مواریث اسلامی و مرمت وبهسازی آنها می باشد .

حفاظت و مرمت اماکن مذهبی و امام زادگان(ع) :

از آنجا که این اماکن، مأمن و پناهگاه مردم بوده و باعث ایجاد تقویت ایمان آنان می شوند و از سوی دیگر با زندگی آنها گره خورده و هویت فرهنگ خود را جدا از این ستارگان زمینی نمی دانند، لذا به منظور حفاظت و مرمت اماکن مذهبی و بقاع متبرکه باید نکات چندی را در نظر داشت :

1- حفظ اصالت و هویت مکان

با توجه به اهمیتی که به حفظ این اماکن متبرک داده می شود، در بسیاری موارد لازم است ضمن حفظ اصالت و مرکزیت این اماکن در اطراف آنها طرحهای توسعه ای اجراء شود. به گونه ای که بنای امامزاده، محور اصلی طرح بوده و همه چیز به آن معطوف باشد. در این صورت هویت بنا و اصالت آن محفوظ مانده و هیچگونه تزاحمی در طرح بوجود نخواهد آمد.
بعنوان مثال اگر قرار است در کنار بقعه و بارگاه امام زاده ای، حوزة علمیه تأسیس گردد، نباید این طرح کارکرد اصلی بنای امامزاده را تحت الشعاع خود قرار دهد.
همچنین به دلیل استقبال و مراجعه فراوان مردم و گردشگران خارجی، با اولویت قرار دادن کلیت و اصالت بنا، انجام محوطه سازی و در نظر گرفتن اماکن رفاهی در این اماکن مقدس لازم و ضروری است .

2- عدم تغییر در اجزاء و مصالح

از جمله اصول مهم مرمت ابنیه تاریخی، آن است که نباید چیزی به اصل بنا افزوده و یا از آن کاسته شود. بنایراین بایستی با مطالعه دقیق و بررسی اسناد و مدارک مربوطه، وضعیت ابتدائی بنا (پیش از مرمت) بررسی گردیده و سپس طرحهای مرمتی، ارائه و اجرا شوند. افزودن فضاهای اضافی و یا کاستن از آنها (بیش ازآنچه در مطالعات و اسناد مدارک وجود دارد) موجب از بین رفتن هویت بنا و معماری اصیل آن خواهد شد. همچنین مناسب است در هنگام مرمت بنا از مصالح بومی ، همساز ، همگون و مشابه آن استفاده گردد، تا با محیط اطراف خود (همچون گذشته) هماهنگی لازم را داشته باشد. استفاده از مصالح جدید (بویژه مصالح نوین) روح بنا را مخدوش و ممکن است فرم و شکل آنرا تغییر دهد.

3- 1نجام مرمت اصولی و صحیح

در مرمت ابنیه تاریخی مذهبی، بویژه بقاع و امامزادگان(ع)، با توجه به اینکه اینگونه ابنیه، میراثی جاودان و همیشگی تلقی می¬شوند؛ رعایت مرمت اصولی و صحیح و اصول مرمت مبتنی بر مطالعات، لازم و مهم است. بنابراین باید از هرگونه تعمیرات سطحی و زیباسازی های زودگذر، اجتناب نموده و در صورت نیاز، ظاهر و باطن بنا مورد مطالعة دقیق و مرمت صحیح قرار گیرد.مرمت های غیر اصولی و استفاده از افراد غیر کارشناس می تواند باعث خسارت ها و تخریب های ناخواسته بعدی باشد. بنابراین با حفظ وضع موجود بنا، باید نسبت به مرمت و بهسازی آن اقدام نمود.

4- حفاظت های مستمر از بقاع متبرکه

نظر به اینکه این مکان ها، عموماً بصورت دائم مورد مراجعه و استفاده مردم می باشند؛ نیاز به بهسازی، حفاظت و نگهداری مستمر هستند. این حفاظت ها شامل بخشهای سازه، معماری، تأسیسات، تزئینات بکاررفته و … می شود. زیرا در اثر استفاده مکرر و رفت و آمد مراجعین، بخشهای مختلف بنا، تحت تأثیر عواملی مانند: فرسایش و بعضا تخریب قرار می گیرد. در برخی مراسم و ایام خاص، ازدحام جمعیت ممکن است به سازه، تزئینات معماری و تأسیسات صدمه وارد آورده و در صورت عدم نظارت ، کنترل و حفاظت آنها، فرسودگی وتخریب، به سرعت در آنها به وجود آمده و در طول زمان به تخریب های جدی منجر شود. بنابراین داشتن برنامه های مدون و منظم بازدید از بنا و رعایت اصول استحکام بخش در مرمت، لازم می¬باشد.

5- پرهیز از هرگونه تغییر و تصرف در سیمای(نما) بقاع متبرکه

به دلائل متعددی از قبیل زلزله، جنگ و … ممکن است این بناهای ارزشمند دچار خسارتهای جدی شده؛ لذا لازم است در هنگام مرمت آنها دقیقاً سیمای قبلی و قدیمی بنا در نظر گرفته و ساخته یا بهسازی شود. مثلاً اگر بقعة امامزاده ای از نوع رُک بوده و تخریب شده است، به هنگام مرمت و تجدید بنای آن بایستی همان گنبد، با همان خصوصیات اجرا شود و از هرگونه تغییر در سیمای آن جداً خودداری گردد. بدیهی است، رعایت سایر خصوصیات بکاررفته در نما، از جمله وجود ستون های بلند، درگاه، پنجره ها ، تزئینات و … نیز از این امر مستثنی نیستند.

6- حفاظت از تزئینات معماری بقاع متبرکه

تزئینات بکار رفته در ساختمان ها و به ویژه ابنیه تاریخی یکی از وجوه و شاخص های آن ها محسوب می شود.اصولا تزئینات در ساختمان به منزله روحی است در کالبد خشک آن. تزئینات ، بخشی لاینفک و فراموش نشدنی در معماری اسلامی و ایرانی است. یکی از اجزاء معماری در ایران ، تزئینات بکار رفته در بناها می باشد.بقاع متبرکه نیز از این امر مستثنی نبوده و بسیاری از این اماکن مقدس دارای انواع تزئینات زیبا و مثال زدنی می باشند که برخی از آنها در نوع خود بی نظیر هستند.آئینه کاری های موجود در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری ، گچبری های زیبا در امامزاده صالح(ع) در تهران، کاشی کاری های نفیس در حرم شاهچراغ(ع) در شیراز بخش کوچکی از تزئینات موجود در بقاع متبرکه می باشند.یکی از نکات در این خصوص ، حفاظت و نگهداری از این گونه تزئنیات می باشد، زیرا این متعلقات جزئی از هویت بنا و معماری اصیل ایرانی و اسلامی است که با حفاظت و در صورت لزوم مرمت آن ها می توان میراثی گرانقدر و جاودانه را به نسل های آینده منتقل نمود. بنابراین حفاظت از تزئینات بکار رفته در بقاع متبرکه باید به عنوان بخشی از معماری بنا در نظر گرفته شود.
نتیجه گیری :
با توجه به مطالب پیش گفته، ضرورت حفاظت، نگهداری، بهسازی و مرمت بقاع متبرکه و امام زادگان(ع) بعنوان میراثی جاودانه، دینی و ارزشی از اهمیت بسزائی برخوردار است. در همین راستا بایستی از تخریب هرگونه آثار و ابنیه تاریخی ارزشمند، بویژه بقاع متبرکه و امام زادگان(ع) جلوگیری نموده و به منظور حفاظت مستمر از این اماکن مقدس و مهم و با توجه به علاقه و مراجعات مکرر مردم، تلاشی مضاعف مبذول گردید. همچنین به منظور تبدیل بقاع متبرکه به قطب های فرهنگی در کشور، مرمت و بهسازی کالبدی آن ها با حفظ معماری اصیل نهفته در این ابنیه در اولویت بوده و بایستی مرمت استحکامی در کلیه این بقاع ( پیش از هر مرمت دیگری )صورت پذیرد. از سوی دیگر حفاظت از ارزش ها و موجودیت بنا و اصالت آن نیز بر هر اقدامی مقدم و اجرای هر گونه طرح های توسعه ای باید در راستای حفظ موجودیت بنا باشد.
امید است با مرمت ، بهسازی و حفاظت از بقاع متبرکه ،این اماکن به قطب های فرهنگی تبدیل شده و با استفاده مردم از آن ها، نیازهای روحی، روانی و حاجات مادی و معنوی آنان برآورده گردد.

پي نوشت ها :
 

* عضو هیئت علمی .
1- ( Cultural Heritage) .
2- (Historical Buildings) .
3-(Restoration)

منابع و مراجع :
1- هیلن براند،رابرت، ترجمه ایرج اعتصام، معماری اسلامی، شهرداری تهران،1377
2- مطهری،مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، انتشارات صدرا، 1368
3- مختاریان،علی، بناهای تاریخی در گذر زمان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر، 1386
4- عقابی، محمد مهدی، بناهای آرامگاهی، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، 1376
5- گدار،آندره،آثار ایران، آستان قدس رضوی، 1375
6- فلامکی، منصور، باز زنده سازی بناها و شهرهای تاریخی، دانشگاه تران، 1386
7- فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
/ع