«مسخره نکن!» حتماً بارها شما این جمله را گفته و شنیده اید. در زندگی امروزی ما، مسخره کردن دیگران یا انجام شوخی های تند و گفتن لطیفه و جوک، از جمله ناهنجاری هایی است که متأسفانه این روزها برای بعضی به عادت تبدیل شده؛ رفتاری که بیشتر اوقات نتیجه آن ناراحتی و دلگیری افراد از یکدیگر است و بعضی وقت ها عواقب خیلی بدی از خود بر جای می گذارد. شاید برای همین است که در قرآن و روایات بسیاری، انسان ها از این کار نهی شده اند. عالمان دینی برای ترک این رذیله اخلاقی راهکارهای مناسبی دارند که اگر به درستی به نصایح شان عمل کنیم، به نتیجه خواهیم رسید.

علاج استهزا در دعای امام سجاد (ع)

امام سجاد(ع) در یکی از مناجات هایش با خدا این گونه دعا کرده است: « بار خدایا! هر عزتی که در چشم مردم به من می دهی، به این بنده ات عنایتی کن تا به موازات آن، ذلت خود را بیشتر احساس کنم و به من توفیق بده که هر قدر در چشم مردم بزرگ تر و عزیزتر می شوم، نزد خود کوچکتر و حقیرتر گردم. مبادا عزت و اقتدار ظاهری، مرا به غرور و خودپسندی مبتلا سازد.» آنچه علمای اخلاق از این دعا برداشت کرده اند در حقیقت راه علاجی برای درمان رذیله اخلاقی استهزاست؛ اینکه در نفس خود احساس کوچکی کنیم زیرا وقتی خود را کوچک و پست به حساب آوریم، دیگر این و آن را مسخره نمی کنیم بلکه به همه احترام می گذاریم تا روابط اجتماعی ما محکم و استوار و احساس محبت و همدردی و تعاون در میان همه اعضای جامعه برقرار شود.

1. ملا مهدی نراقی

خوب حرف بزنید

بپذیرید که نتیجه مسخره کردن، جز شکستن حرمت دیگران نیست در حالی که نزد خدا آبروی مومن از مالش محبوب تر و گرامی تر است. استهزا در حقیقت چندین گناه از جمله اذیت کردن دیگران، تحقیر و کوچک شمردن آنان، عیب جویی و غیبت را در درون خود جای داده و همه اینها گناه و حق الناس است. بنابراین هر کس دیگران را مسخره کند، همه این گناهان را انجام داده است. ملا مهدی نراقی در کتاب «جامع السعادات» برای دفع و معالجه مرض استهزا روش هایی بیان کرده است؛ « تمسخرکننده باید به این موضوع توجه داشته باشد که استهزا باعث ذلت و خواری او در پیشگاه خدای متعال، فرشتگان، پیامبران و همه مردم می شود. در روز قیامت نیز شرمسار و خجالت زده، بار گناهان کسانی را که در دنیا استهزا کرده بر دوش کشیده، وارد دوزخ می شود. بنابراین برای ریشه کن کردن این بیماری اخلاقی باید عوامل آن را از بین ببرد. اگر استهزا ناشی از عداوت و تکبر باشد، باید آنها را از خود برطرف کند تا خصلت مسخره کردن او از بین برود. یا اگر هدف از انجام استهزا، به دست آوردن مال دنیاست بداند که روزی رسان خدای متعال است و اگر دست از این عمل بردارد و تقوای الهی پیشه کند، رزق و روزی اش چند برابر می شود. علاوه بر معالجه علمی و شناختی، درمان عملی استهزا به این است که کلام و سخن نیکو به زبان بیاورد و خوش گفتاری را پیشه خود کند. اگر این کار را تکرار کند، تدریجاً به گفتار خوش عادت می کند و آن حالت مسخره کردن دیگران به کلی از بین می رود. علاوه بر این، از شرکت در مجالس لهو و لعب که زمینه استهزا و تحقیر و تعرض به آبروی مردم را فراهم می کند خودداری کند تا عامل استهزا فراهم نباشد.»

2. فیض کاشانی

به عذاب آخرت فکر کنید

انجام رفتاری که باعث خنده دیگران شود، به گفتار باشد یا به عمل، به ایما و اشاره باشد یا به کنایه، شکی در گناه کبیره بودنش نیست و در قرآن و روایات نیز وعده عذاب آن داده شده است؛ چنانچه در سوره توبه آمده است: « جزای سخره شان را به آنها می دهد و برایشان عذابی رنجاننده و دردناک هست.»
استهزا و مسخره کردن، یکی از محرومات الهی است که هم انسان را گرفتار گناه و معصیت کرده و هم از بیماری روحی انسان حکایت می کند. وخامت این بیماری به اندازه ای است که اگر مداوا نشود، همه چیز انسان را به باد فنا خواهد داد. مرحوم مرتضی فیض کاشانی در کتاب «المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء» می گوید: « مقصود تو از استهزاء این است که دیگری را در نظر مردم خوار کنی در حالی که با انجام این کار، خود را نزد خداوند و فرشتگان و پیامبران خوار و ذلیل کرده ای و اگر لحظه ای درباره حسرت روز قیامت و جنایت هایی که در دنیا انجام داده ای بیندیشی و سرافکندگی و شرمساری روز محشر را پیش چشم خود آوری، رسوایی آن روز را در نظر بگیری که باید گناه کسانی را که مسخره کرده ای بر دوش گیری و عذاب آنان را تحمل کنی. بی تردید این فکر تو را از مسخره کردن دیگران و خوار کردن آنان باز می دارد.»

3. آیت الله مجتهدی

خودتان را جای دیگران قرار دهید
تحقیر و کوبیدن شخصیت دیگران، علاوه بر نتایج منفی اخلاقی، خسارت های اجتماعی بسیاری نیز به دنبال دارد، که کمترین زیان آن ایجاد دشمنی و رفتن صفا و صمیمیت از میان افراد و باعث از بین رفتن همدلی، همکاری و همزیستی در جامعه است. حجت الاسلام برخوردار از شاگردان آیت الله مجتهدی طبق نظر استادش، توجه به عقوبات دنیوی و اخروی را مهم ترین راه درمان این رذیله اخلاقی می داند؛ «برای درمان این بیماری باید به عواقب و پیامدهای آن فکر کرد. استهزا باعث دشمنی اهل دنیا و عذاب وگرفتاری در آخرت می شود. استهزا انسان را از مقام خویش پایین می آورد و باعث خوار شدن دیگری و بروز کینه و دشمنی و سست شدن پیوند برادری می شود.» او در ادامه می گوید: « استهزاکننده باید به این موضوع بیندیشد که اگر مورد استهزاء دیگران قرار گیرد، چه حالی پیدا می کند. مطمئن باشید اگر به این موضوع دقیق فکر کنید، دیگر دیگران را مسخره نمی کنید.»

4. آیت الله سید کاظم ارفع

اول فکر کنیم، بعد حرف بزنیم

خداوند تبارک و تعالی در قرآن، به همه مسائل اعتقادی و اخلاقی و آداب معاشرت پرداخته و آنچه را برای یک زندگی مسالمت آمیز و توام با احترام نیاز داریم بیان کرده است. آیت الله سید کاظم ارفع درباره راه درمان استهزا و تمسخر می گوید: «یکی از رذیلت های اخلاقی که در قرآن مطرح شده استهزا و مسخره کردن دیگران است که نشان می دهد انسان از ادب اجتماعی و عفت کلام برخوردار نیست و نتوانسته جایگاه خود را در دستگاه خلقت درک کند در حالی که انسانی که به این شناخت رسیده باشد هیچگاه حرکات ناموزونی که شخصیت خودش را زیر سوال ببرد انجام نمی دهد. راه درمان این رذیله اخلاقی همان طور که امیرالمومنین(ع) می فرمایند این است: « فکر ثم تکلم تسلم من الزلل/ اول فکر کنید و بعد سخن بگویید تا از لغزش در امان باشید.» فرد باید توجه داشته باشد که وقتی زبان به سخن باز کرد، اول فکر کند و خوب بسنجد که آیا این حرف پشتوانه عقلانی و قرآنی دارد یا خیر. معمولاً کسانی که دیگران را مسخره می کنند، اهل تفکر و تعقل نیستند. همچنین کسانی که پر حرفی می کنند، صحبت هایشان فضولات بسیاری دارد و منشاء این رفتار این است که بدون تفکر سخن می گویند. بنابراین استهزاکننده برای درمان بیماری خود باید مالک زبان خودش شود و از خداوند تبارک و تعالی بخواهد به او قدرت حفظ زبان عنایت کند، که البته تملک زبان نیاز به زمان دارد. عامل دیگری که انسان به مسخره کردن دیگران دست می زند این است که خودش را برتر یا بی عیب و نقص تر از دیگران می داند و به همین دلیل به خود جسارت می دهد دیگران را تحقیر کند. این صفت برتری طلبی را انسان باید در خودش بخشکاند تا به این واسطه از مسخره کردن دیگران دست بردارد.»

5. آیت الله محمد هادی فقهی

به عیب خودتان هم توجه کنید

استهزا (تمسخر) از اخلاق های نادرستی است که در همه جوامع وجود دارد؛ رفتاری که چه در حضور افراد انجام شود یا در غیاب آنها، باعث تخریب شخصیت آنان می شود. به هر حال وقتی کسی مورد استهزا قرار گیرد، بدون تردید اسرار و عیوبش فاش می شود و حیثیت و آبرویش لکه دار شده و چهره اش میان مردم مخدوش می شود. آیت الله محمد هادی فقهی درباره راه درمان استهزاء می گوید: «ریشه این رذیله اخلاقی، غفلت انسان از خودش است؛ غفلت از اینکه خودش هم عیب هایی دارد بعضی افراد خود را بی هیچ عیب و نقصی تصور می کنند. در واقع این فرد خودش را فراموش کرده و توجهی به عیب و نقصش ندارد، در حالی که از ائمه معصومین (ع) روایت است «خوشا به حال کسانی که به عیب خود توجه دارند» یا «کسی که به عیب خودش توجه دارد، به عیوب سایر افراد بی اعتناست». علمای اخلاقی معتقدند کسی که استهزا می کند خودش را بزرگ می داند و طرف مقابل را کوچک یا خودش را بی عیب و طرف دیگر را با عیب، یا خودش را عالم و طرف مقابل را جاهل می داند. بنابراین اولین راه علاج این بیماری آن است که آدمی از خود غفلت نکرده و عیوب خود را فراموش نکند. ضمن اینکه به این موضوع بیندیشد که چه عاملی باعث شده یک نفر غنی و دیگری فقیر باشد یا یکی سالم و دیگری نقص عضو داشته باشد. تفکر در مورد این موضوع باعث می شود به حکمت آن پی ببرد؛ به این که خداوند تبارک و تعالی صلاح دانسته کسی را زیبا و دیگری را نازیبا بیافریند و عیب جویی از فرد نازیبا، زیر سوال بردن صلاحدید خداوند متعال و در حقیقت کفر است». آیت الله فقهی همچنین می گوید: « ریشه انجام دادن یا انجام ندادن همه اینها به توحید ارتباط پیدا می کند. کسی که خدا را می شناسد و موحد است، دیگر کاری به نقاط ضعف و قوت دیگران ندارد. از نظر علما، انسان موحد نه تنها در بندگان خدا عیب نمی بیند که اصلاً در نظام خلقت هیچ عیب و ایرادی نمی بیند و هر آنچه هست از نظر او زیباست. بنابراین راهکار دوم این است که ریشه های توحید را در درونمان تقویت کنیم و هر آنچه در دستگاه خلقت وجود دارد، از حکمت و صلاح پروردگار بی همتا بدانیم تا به زیبایی آنان پی برده و دیگر به دنبال عیب و نقص آن نباشیم.»
منبع مقاله: ماهنامه دین و زندگی همشهری آیه شماره 6 مهرماه 1391