مصحف حضرت فاطمه(س)

نکته زیبا و دقیقی که ذهن و اندیشه شما را به سوی چنین مقوله و پرسش هایی پیرامون آن معطوف داشته است در حقیقت پرداختن به نکته ای است که از دیرباز موضوع بحث و گفت وگوی عالمان و اندیشمندان بوده است، ورود به این مقوله مستلزم تمهیداتی است که ذیلاً بدان اشاره می گردد.چیستی مصحفکلمه مُصْحَف (با هر سه حرکت میم) اکنون بیش تر به معنای «قرآن» به کار می رود؛ اما در لغت به معنای مجموعه برگه هایی است که میان دو جلد جمع آوری شده است و امروزه «کتاب» خوانده می شود.1 بنابراین، منظور از «مصحف فاطمة(س)، کتاب فاطمه(س) است که در بعضی از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانی چون «ابی بن کعب» وجود کتابی نزد آن حضرت(س) را تأیید کرده اند.2بدین ترتیب سخن کسانی مانند «ایجی» در مواقف و «جرجانی» در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب «امام صادق(ع)» که مدعی شده اند، شیعه به قرآنی منسوب به فاطمه(س) که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد، نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقت در معنای مصحف ریشه دارد.3
مصحف فاطمه و محتوای آن
درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعی روایات فراوان یافت می شود. در این احادیث محتوا حجم، زمان نگارش کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایی اختلافاتی میان این روایات مشاهده شود؛ اما با کمی دقت توجیه می گردد.4 بعضی از روایات مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته اند.5 بر اساس شماری از احادیث در این کتاب مطالبی چون وصیت حضرت فاطمه(س)6 مصیبت های فرزندان آن حضرت(س) در طول زمان7 ، پیشگویی حوادث آینده8 و تمام پادشاهانی که بر زمین حکم خواهند راند9 ، نوشته شده است.
دسته ای از روایات نیز از اشتمال این مصحف بر تمام احکام حلال و حرام حتی حکم عملی که موجب نصف شلاق می شود10، سخن به میان آورده اند.11 بر اساس بعضی از احادیث، امام صادق(ع) حوادث تاریخی ای چون ظهور زندیقان را پیشگویی کرده و گفتارش را به مصحف حضرت زهرا(س) مستند دانسته است.12
این روایات با هم ناسازگار نیستند؛ زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف وجود داشته باشد و هر روایت بخشی از محتوای آن را بیان کرده است.
بعضی از معصومان حجم مصحف را سه برابر قرآن شمرده اند.13
زمان و کیفیت نگارش
مهم ترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن است که مسأله ارتباط حضرت زهرا(س) با جبرئیل و دیگر فرشتگان الاهی در همین جا مطرح می گردد.
در چند روایت، کیفیت نگارش آن بدین صورت مطرح شده است: پیامبراکرم(ص) مطالب را املا می کرد و حضرت علی(ع) می نوشت.14
پس درباره سبب علت انتساب مصحف به حضرت فاطمه(س) می توان گفت، آن کتاب نزد حضرت زهرا(س) نگهداری می شد یا آن حضرت واسطه رسیدن بعضی از مطالب به دست حضرت علی(ع) بوده است.
برخی از روایات نیز مصحف را رهاورد املا و وحی مستقیم خداوند بر حضرت زهرا(س) دانسته اند.15 بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم(ص) خداوند فرشته ای را نزد حضرت زهرا(س) می فرستاد تا در غم پدر دلداری اش دهد، وی را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت وگو بنشیند. حضرت فاطمه(س) سخنان آن فرشته را به حضرت علی(ع) منتقل کرد و آن حضرت(ع) آن ها را به نگارش در آورد.16 روایتی این فرشته را جبرئیل(ع) معرفی کرده است.17
میان این احادیث نیز ناسازگاری وجود ندارد؛ زیرا می توان گفت خداوند به وسیله فرشته ای از فرشتگان خود به نام جبرئیل(س) با آن حضرت(س) سخن گفته است.18
به نظر می رسد در توجیه این ناسازگاری باید گفت، فاطمه زهرا(س) یک مصحف داشت. بخشی از این کتاب را به مطالب دریافتی از پدرش اختصاص داده بود و بخشی دیگر را به مطالب جبرئیل(س).
امکان نزول جبرئیل بر فاطمه(س)
اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحی پس از رسول اکرم(ص) است؛ به عبارت دیگر، ما مسلمانان معتقدیم پیامبر اکرم(ص) خاتم انبیا بوده، بعد از وفات آن حضرت(ص) ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحی منقطع گشته است. بنابراین، چگونه فرشته بر حضرت زهرا(س) نازل می شد و با آن بزرگوار گفت و گو می کرد.
در پاسخ بدین اشکال باید گفت، طبق آیات قرآنی، نزول فرشته الاهی و ارتباط خداوند با غیر پیامبران از طریق فرشتگان و وحی امکان پذیر است؛ چنان که آیات بسیار از ارتباط فرشته با حضرت مریم(س) سخن می گوید19 و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسی(ع) را وحی می خواند.20 و وقتی امکان این ارتباط با زنانی چون مادر موسی(ع) و حضرت مریم(س) پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا(س) که از سوی پیامبر اکرم(ص) سرور همه زنان در همه زمان ها معرفی شده، به طریق اولی پذیرفتنی می نماید. منظور از انقطاع وحی و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم(ص) قطع ارتباط میان خداوند و فردی به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعی ارتباط میان امامان معصوم(ع) و خداوند وجود دارد.21 در روایات اهل سنت نیز بعضی از افراد «مُحَدَّث» معرفی شده اند. «محدّث» یعنی کسی که با فرشتگان الاهی نوعی ارتباط دارد و از آن ها حدیث دریافت می کند.22
مصحف نزد چه کسی است؟
روایات شیعه نشان می دهد این مصحف در زمان های مختلف نزد امامان معصوم – علیهم السلام – بوده، از امامی به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسی بدان دسترسی نداشته است. بر اساس این روایات، امامان با استفاده از آن حوادثی را پیشگویی و احکامی را بیان کرده اند.23
تذکر
کتاب هایی که اخیراً با عنوان «صحیفة الزهرا علیها السلام» منتشر شده،24 با «مصحف فاطمة(س)» تفاوت دارد؛ زیرا در این کتاب ها عمدتاً دعاهای منسوب به آن حضرت(س) به چشم می خورد نه آنچه روایات درباره مصحف فاطمه گفته اند.
پی نوشت:
1. تدوین السنة الشریفة، سید محمدرضا حسینی جلالی، ص 76.
2. صحیفة الزهرا(س)، اسعد عبود، ص 58 – 56.
3. سیرة الائمة الاثنی عشر، سید هاشم معروف الحسنی، ج 1، ص 98 و 99.
4. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 26، ص 48 – 38.
5. همان، ص 38 و 39.
6. همان، ص 43.
7. همان، ص 41.
8. همان، ص 44.
9. تدوین السنة الشریفة، ص 77.
10. بحارالانوار، ص 37.
11. همان.
12. همان، ص 44.
13. همان، ص 39.
14. همان، ص 41 و 42 و 49.
15. همان، ص 39.
16. همان، ص 44 و 48.
17. همان، ص 42.
18. البته میان این روایات و روایت هایی که مصحف را املای رسول خدا(ص) می داند، نوعی ناسازگاری مشاهده می شود. آن روایات زمان نگارش مصحف را دوران حیات پیامبر اکرم(ص) می داند و این روایات بعد از وفات آن حضرت. برای رفع این ناسازگاری، راه های گوناگون ارائه شده است:
1. منظور از رسول خدا در روایات دسته اول فرستاده خدا است نه پیامبر اکرم(ص). بنابراین، می توان بر فرشته ای از فرشتگان الاهی نیز منطبق شود. (اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج 1، ص 311.( برخی از دانشمندان در نقد این سخن گفته اند: این توجیه نیکو می نماید؛ اما با موارد استعمال «رسول الله ناسازگار است؛ زیرا «رسول الله» در متون اسلامی معمولاً به معنای پیامبر خدابه کار می رود نه مطلق فرستاده خدا. (همان)
2. می توان گفت حضرت فاطمه زهرا(س) دو مصحف داشت. یکی از آن ها رهاورد املای رسول خدا(ص) بود و دیگری نتیجه سخنان جبرئیل(س) با آن بانوی بزرگوار.(همان، ص 314(
اشکال این توجیه آن است که روایات از یک مصحف سخن گفته اند نه دو مصحف.
19. آل عمران42 :)3 و 43 و 45.
20. قصص7 :)28.
21. بحارالانوار، ج 26، ص 66 و 97.
22. اعیان الشیعة، ج 1، ص 314 و 315.
23. بحارالانوار، ص 48 – 38.
24. مانند صحیفة الزهراس)، تألیف اسعد عبود و صحیفة الزهرا(س) تألیف جواد قیومی اصفهانی.
به نقل از اداره پاسخگویی آستان قدس رضوی