مطالعه آثار دکتر شریعتی

دکتر شریعتی از جمله انقلابیونی است که نقش بسزایی در مبارزه مردم ایران علیه نظام طاغوتی داشته است ؛ آثار ایشان نیز نکات قابل استفاده ی فراوانی برای دین پژوهان دارد ؛ لکن مطالعه آثار ایشان برای کسانی که تخصّص کافی در علوم اسلامی ندارد توصیه نمی شود ؛ و چه بسا مطالعه آثار ایشان برای کسانی که تازه می خواهد اسلام و تشیّع را عمیقتر بفهمد آفاتی داشته باشد ؛ چرا که :
1.دکتر شریعتی تحصیلات آکادمیک اسلامی نداشته است ؛و اطلاعات ایشان از اسلام و تشیع از دو راه عمده حاصل شده بود . أ ) از راه شرکت در کلاسهای شرق شناسان و اسلام شناسان غربی نظیر ماسینیون و گورویچ در فرانسه : روشن است که یک اسلام شناس غیر مسلمان و بلکه ملحد و منکر خدا نمی تواند به معنی واقعی کلمه اسلام شناس باشد ؛ این گونه افراد صرفا گزارشگر اسلام بوده اند ؛ آنهم از دیدگاه خودشان. ب) از راه مطالعه شخصی : این راه برای کسب اطلاع از اسلام وتشیّع خوب است ولی آشکار است که برای رسیدن به عمق اسلام وتشیّع این راه کافی نیست ؛ کسی که تحصیلات اسلامی بالایی ندارد ، با مطالعه شخصی می تواند بسیاری از حقایق را دریابد ، ‌ولی نمی تواند کتب عمیق و علمی یک دین و مذهب را که دارای اصطلاحات خاصی است به درستی ادراک نماید ؛چرا که درک درست این گونه کتب تخصصی علمی نیازمند تدریس و تدرّس می باشند ؛ و شاید تا حدودی همین ناکامی دکتر شریعتی در درک کتب تخصصی علوم اسلامی بوده که باعث شده که ایشان با نگاه تخصصی به اسلام و تشیع میانه خوبی نداشته باشند. به هر علت و دلیلی دکتر شریعتی اطلاعات تخصصی از اسلام نداشته است ؛ وحتی با علوم تخصصی اسلام چندان هم موافق نبوده است ؛ در حالی که این کتابهای تخصصی علوم اسلامی هستند که در طول قرنها مورد نقد و بررسی علما قرار گرفته و پخته و سخته شده اند ؛بر خلاف کتب غیر تخصصی که چندان اعتمادی به درستی آنها نیست.
2. اکثر کتب دکتر شریعتی حاصل سخنرانیهای ایشان در زمان رژیم طاغوت است ؛ لذا بیشترین همّ و غم ّایشان در این سخنرانیهاتمرکز بر موج آفرینی اجتماعی بوده، نه بیان همه جانبه حقایق اسلام و تشیع ؛ ایشان در این سخنرانیها بیشتر روی عناصر و آموزه های ضد استبدادی و انقلابی اسلام توجه داشتند ؛ و این بعد اسلام اگر چه بسیار مهم است ولی اسلام در این وجه خلاصه نمی شود ؛ و دین ذو ابعادی است ؛ و شناخت واقعی اسلام آن است که حدّ الامکان همه جانبه باشد .
3. در زمان دکتر شریعتی یکی از تفکرات رایج در بین روشنفکران تفکر مارکسیستی بوده است ؛ این طرز تفکر در افکار و آثار دکتر شریعتی به چشم می خورد ؛ به نحوی که می توان گفت ایشان گاه مروّج اسلام با زاویه نگرش مارکسیستی بوده اند . برخی از اساتید مورد علاقه ایشان در فرانسه نیز گرایشات مارکسیستی داشته اند ؛ و دکتر شریعتی به شدت تحت تأثیر افکار آنها بوده است . لذا افرادی که تخصص کافی در علوم اسلامی ندارند بعید است که بتوانند از آثار ایشان اسلام خالص را به دست آورند. البته ایشان ناقد مارکس و مارکسیسم هم بوده , ولی در نقد خود بر مارکسیسم هم گاه تحت تاثیر اصول و مبانی مارکسیستی عمل می کند.
4. روش تحقیق ایشان در اسلام شناسی و شیعه شناسی روش کارکردگرایی صرف است ؛ آنهم کارکردگری جامعه شناختی نه کارکردگرایی مطلق ؛ یعنی ایشان تنها به آموزه هایی از اسلام توجه داشته اند که کارکرد اجتماعی داشته اند ؛ لذا در مواردی برخی از آموزه های قطعی اسلام را به بهانه اینکه کارکرد اجتماعی ندارند مورد نقد قرار می دهند ؛ در حالی که آن آموزه ها هم کارکردهای ویژه خود را دارند ؛ و قرار نیست که همه آموزه های اسلام در کارکرد اجتماعی خلاصه شوند.
بهترین روش برای شناخت یک دین ؛ ترکیبی از روش واقع نگری , حقیقت جویی و کارکردگرایی مطلق است .یعنی ابتدا باید حقانیت یک دین و آموزه های آن را به دست آورد و آنگاه اقدام به کشف کارکردهای آن در سطح وسیع نمود ؛ اما متاسفانه دکتر شریعتی نه تنها از روش واقع گرایانه استفاده نمی کند بلکه در مواردی این روش را مورد مذمت قرار می دهد .
مشکلات ریزتری نیز در آثار مرحوم شریعتی وجود دارند ، که مطالعه آثار ایشان را برای افراد مبتدی نامناسب می کند ؛ اما به ذکر همین مشکلات عمده بسنده می کنیم .

بر اساس آنچه گفته شد عرض می کنیم که ؛ مناسبترین کتب برای کسانی که قصد مطالعه عمیق در زمینه اسلام وتشیع را دارند کتب کسانی است که با دیدی جامع و همه جانبه و مبتنی بر روش ترکیبی واقع گرایی و کارکردگرایی اقدام به تحقیق و کتابت کرده اند. بارزترین شخصی که از چنین شیوه ای استفاده نموده و حاصل تحقیقات خود را به زبانی شیوا بیان نموده است علامه شهیر استاد شهید مرتضی مطهری است ؛ و بعد ازآثار ایشان آثار کسانی است که سعی نموده اند روش ایشان را دنبال کنند ؛ که از جمله بارزترین این افراد استاد مصباح یزدی ( حفظه الله ) است .

ویژگیهای آثار شهید مطهری :

1.شهید مطهری در اکثر علوم اسلامی تحصیلات عالیه داشته و در هر رشته ای از محضر اساتید مسلّم آن رشته استفاده کرده بودند ؛ و متخصص مسلّم این علوم بوده اند.
2. ایشان افزون بر علوم اسلامی به مکاتب غربی نیز تسلط داشته اند ؛ و مرز مکاتب مختلف را به خوبی می دانستند ؛ لذا هیچگاه بین مکتب اسلام و دیگر مکاتب خلط نمی کردند؛ و دچار مغالطه التقاط نمی شدند.
3.در آثار ایشان از روش واقع گرایی همراه با کارکردگرایی مطلق استفاده شده است ؛ که بهترین و جامعترین شیوه تحقیق است .
4. هنر شهید مطهری در این بوده است که توانسته است مطالب عمیق و تخصصی را به زبانی ساده و روان به مخاطب خود القاء نماید ؛ لذا آثار ایشان به همان اندازه که برای اساتید حوزه و دانشگاه قابل استفاده است برای دانشجویان و طلاب و حتی برای دبیرستانیها هم قابل استفاده است. قدرت روان نویسی و ساده نویسی ایشان به قدری زیاد بود که با آن مرتبه علمی بالا توانسته است برای کودکان نیز کتاب داستان راستان بنویسد ؛ که از طرف یونسکو به عنوان کتب نمونه انتخاب شد.
5. یکی دیگر از امتیازات آثار ایشان گسترده بودن موضوعات آثار ایشان است ؛ ایشان در موضوعات گوناگون کلامی ، فلسفی ، فقهی ، قرآنی ، حدیثی ، ادبی ، عرفانی ، تاریخی ، حقوقی ، اقتصادی ، جامعه شناسی و … سخن گفته اند و برای هر گروهی حرف دارند.
6. ویژگی دیگر ایشان این است که در نقل اقوال دیگر اندیشمندان ، امین است ؛ ایشان نظرات گوناگون را با انصاف تمام نقل می کنند و آنگاه با منطقی استوار به نقد و نظر می پردازند.
7. اما بارزترین شاخصه آثار ایشان این است که در مخاطب قدرت تحلیل و تشخیص ایجاد می کنند ؛ مطالعه منظم و برنامه ریزی شده آثار ایشان باعث می شود که شخص در وجود خود به یک هندسه و نظام فکری منسجم دست یابد ؛ و خاصیت این نظام منسجم فکری این است که به شخص قدرت استنباط می دهد ؛ به نحوی که شخص خود را در برابر مسائل و شبهات جدید توانا و خودکفا می یابد ؛ و به راحتی می تواند مسائل را حل و شبهات را دفع کند.
لیست آثار شهید مطهری به صورت طبقه بندی شده بر اساس موضوع :
الف) بخش سیره معصومین و بزرگان ( شامل کتابهاى: 1- داستان راستان، 2- سیرى در سیره نبوى(ص)، 3- سیرى در سیره ائمّه اطهار علیهم السلام، 4- جاذبه و دافعه على علیه السلام، 5- حماسه حسینى، 6- سیرى در نهج البلاغه،7- پیامبر امّى(
ب) بخش گفتارها ( شامل کتابهاى 8- ده گفتار، 9- پانزده گفتار، 10- بیست گفتار، 11- حکمت ها و اندرزها(
پ) بخش انسان شناسى ( شامل کتابهاى 12- ولاءها و ولایت ها، 13- امدادهاى غیبى در زندگى بشر، 14- تکامل اجتماعى انسان، 15- نبرد حقّ و باطل، 16- فطرت(
ت) بخش اخلاقى تربیتى ( شامل کتابهاى 17- آزادى معنوى، 18- تعلیم و تربیت در اسلام، 19- انسان کامل، 20- عرفان حافظ، 21- فلسفه اخلاق(
ث) بخش زنان (شامل کتابهاى 22- نظام حقوق زن در اسلام، 23- مسأله حجاب، 24- پاسخهاى استاد، 25- اخلاق جنسی(
ج) بخش سیاسى اجتماعى (شامل کتابهاى 26- اسلام و نیازهاى زمان، 27- احیاى تفکر اسلامى، 28- جهاد، 29- قیام و انقلاب مهدى علیه السلام، 30- پیرامون جمهورى اسلامى، 31- پیرامون انقلاب اسلامی(
چ) بخش تاریخ (شامل 32 کتابهاى – نهضتهاى اسلامى در صد ساله اخیر، 33- خدمات متقابل اسلام و ایران، 34- فلسفه تاریخ(
ح (بخش جهان بینى (شامل 35- شش جلد مقدمه اى بر جهان بینى اسلامى )
خ) بخش اصول عقاید (شامل کتابهاى 36- توحید، 37- عدل الهى، 38- نبوت، 39- ختم نبوت، 40- خاتمیت، 41- امامت و رهبرى، 42- انسان و سرنوشت، 43- معاد، 44- علل گرایش به مادیگری)
د) بخش تفسیر (45- شامل دوره 14 جلدى آشنایى با قرآن)
ذ) بخش اقتصاد (شامل کتابهاى 46- مسأله ربا و بانک، 47- مسأله بیمه، 48- نظرى به نظام اقتصادى اسلام)
ر) بخش آشنایى با علوم اسلامی (شامل کلیات 49- منطق و فلسفه، 50- فقه و اصول فقه، 51- کلام، عرفان و حکمت عملی)
ز) بخش فلسفه (شامل کتابهاى 52- مسأله شناخت 53- شرح منظومه، 54- مقالات فلسفى، 55- اصول فلسفه و روش رئالیسم ، 56- درسهاى اسفار ، 57- نقدى بر مارکسیسم ،،)

جدول ترتیبى مطالعه کتب استاد شهید مرتضى مطهرى به ترتیب از آسان به مشکل ( جدول تفصیلی ).

داستانِ راستان – حماسه حسینى (3 جلد) – گفتارهاى معنوى – ده گفتار – پانزده گفتار، بیست گفتار – سیره نبوى – سیره ائمه اطهار – جاذبه و دافعه على (ع) – ولاءها و ولایت ها – خاتمیت – ختم نبوت – پیامبر امى – اسلام و مقتضیات زمان (جلد 2 و 1) – امدادهاى غیبى در زندگى بشر – توکل و رضا – گریز از ایمان و گریز از عمل – تکامل اجتماعى انسان – انسان کامل ( جلد 2 و 1) – انسان شناسى – تعلیم و تربیت در اسلام – عرفان حافظ – حق و باطل – مسأله حجاب – پاسخ هاى استاد – نظام حقوق زن در اسلام – اخلاق جنسى در ایران و غرب – نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخیر – پیرامون جمهورى اسلامى – پیرامون انقلاب اسلامى – خدمات متقابل اسلام و ایران – سیرى در نهج البلاغه – جهاد – آشنایى با قرآن – مسأله شناخت – شناخت در قرآن – فطرت – فلسفه اخلاق – انسان و سرنوشت – عدل الهى – علل گرایش به مادیگرى – آشنایى با علوم اسلامى ( هفت جلد ) – توحید – نبوت – معاد – آشنایى با جهان بینى اسلامى (جلد 7 – 1) – قیام و انقلاب مهدى – نظام اقتصادى اسلام – ربا، بانک، بیمه – نقدى بر مارکسیسم – فلسفه تاریخ ، (جلد 4 – 1) – مقالات فلسفى ( جلد 3 – 1) – تعارضات منطقى – اصول فلسفه و روش رئالیسم (جلد 5 – 1) – مختصر شرح منظومه (جلد 2 – 1) – مبسوط شرح منظومه (جلد 4 – 1) – درسهای اسفار – الهیات شفاء .

جدول ترتیبى مطالعه کتب استاد شهید مرتضى مطهرى به ترتیب از آسان به مشکل ( جدول اجمالی ).

حماسه حسینى – گفتارهاى معنوى – ده گفتار – پانزده گفتار – بیست گفتار – سیره نبوى – سیره ائمه اطهار – جاذبه و دافعه على (ع) – خاتمیت – ختم نبوت – اسلام و مقتضیات زمان – انسان کامل – مسأله حجاب – پاسخ هاى استاد – نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخیر – پیرامون جمهورى اسلامى – پیرامون انقلاب اسلامى – خدمات متقابل اسلام و ایران – سیرى در نهج البلاغه – فطرت – انسان و سرنوشت – عدل الهى – آشنایى با جهان بینى اسلامى (جلد 7 – 1) – توحید – نبوت – معاد – آشنایى با علوم اسلامى .