مقدمه
لازمه ی شناخت زمینه های گسترش تشیع در اصفهان، پژوهش درباره ی نحوه ی ترویج معارف قرآن و حدیث است؛ زیرا گرایش شیعی در میان مفسران و محدثان، زمینه ی گرایش فکری اندیشمندان و سپس سایر مردم را به مذهب شیعه فراهم کرد.
در این نوشتار، برخی از مهم ترین شخصیت های تأثیرگذار اصفهانی در تاریخ حدیث، که گرایش های فکری و عقیدتی آنها شیعی و علوی بوده است، معرفی می شوند.

ابراهیم بن شیبه اصفهانی

شیخ طوسی وی را از راویان امام جواد (ع) و امام هادی (ع) دانسته است. احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، که از محدثان بزرگ شیعی بود، از او روایت کرده است. (1)

ابراهیم بن محمد ثقفی

ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی از محدثان و مورخان مشهور شیعی است. برخی از آثار وی عبارتند از: کتاب الأشربه الکبیر و الصغیر، الحجه فی فضل المکرمین، کتاب المبتدأ، کتاب معرفه فضل الأفضل، السقیفه، بیعه علی (ع)، الجمل و مقتل امیرالمؤمنین (ع). (2)

ابراهیم طباطبا

ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن الامام الحسن المجتبی (ع) سرسلسله ی سادات طباطبائی و از اصحاب امام صادق (ع) بود. (3)

ابن أخوه بغدادی

جمال الدین ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد بن محمد بن ابراهیم خالد شیبانی از مشایخ قطب راوندی و سید ضیاء الدین راوندی است.
وی از محمد بن علی بن محمد بن طوسی روایت کرده است. همچنین او از دختر سید مرتضی و او از عمویش نهج البلاغه را نقل کرد. (4)

ابن جیرویه

ابومحمد عسکری عبدالرحمن بن احمد بن جیرویه اصفهانی از اصحاب و راویان امام هادی (ع) بود. وی دارای کتابی با عنوان الکامل در امامت است. (5)

ابن شیره

ابوالحسن علی بن محمد بن شیره کاشانی اصفهانی از محدثان و اصحاب حضرت جواد الائمه (ع) بود. وی دارای آثاری است که عبارتند از: کتاب التأدیب و کتاب الصلوه. (6)

ابن قتیبه اصفهانی

وی از مشایخ حدیثی صاحب محاسن احمد بن محمد بن خالد برقی است. (7)

ابوجعفر اصفهانی

ابوجعفر محمد بن احمد بن بشر اصفهانی از محدثان شیعی قرن چهارم هجری در اصفهان بود. وی از ابوجعفر محمد بن ابراهیم دقاق قمی روایت کرده است. (8)

ابوالحسن اسواری اصفهانی

ابوالحسن علی بن احمد بن عبدالله اسواری اصفهانی از مشایخ صدوق است. (9)

ابوالفتح نطنزی

ابوالفتح محمد بن علی بن ابراهیم کاتب نطنزی محدث شیعی قرن ششم بود. وی کتابی به نام الخصائص العلویه علی سائر البریه در فضائل امیرالمؤمنین (ع) نگاشت. (10)

ابونعیم اصفهانی

احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران (متوفی 430 ه‍.ق) محدث بزرگ اصفهانی بود. نسب وی به مهران، مولای عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار، می رسید. او به دست عبدالله مسلمان شد. (11) ابونعیم نخست در اصفهان و در سال 344 ه‍.ق نزد پدرش و عبدالله بن جعفر بن فارس به فراگیری علم و حدیث پرداخت.
احمد بن بندار شعار، ابوالشیخ اصفهانی، ابواحمد عسال و ابوالقاسم طبرانی از مشایخ حدیثی ابونعیم به شمار می آیند. (12) خطیب بغدادی، ابوالقاسم هزلی و ابوعلی حداد از راویان وی بودند. (13)
مهم ترین آثار او عبارتند از:
1. ذکر اخبار اصفهان: این کتاب به معرفی محدثانی می پردازد که زادگاهشان اصفهان بود یا به این شهر سفر کردند.
2. الأربعین علی مذهب المتحققین من الصوفیه: بدر بن عبدالله بدر این کتاب را در سال 1414 ه‍.ق در بیروت به چاپ رسانید.
3. دلائل النبوه: کتابی است در بیان صدق نبوت پیامبر اکرم (ص). این کتاب در سال 1320 ه‍.ق در حیدرآباد دکن و در سال 1406 ه‍.ق به وسیله ی محمد رواس قلعه جی در بیروت انتشار یافت.
4. حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء: این اثر به شرح حال کسانی می پردازد که به اولیاء الهی معروفند. حلیه الاولیاء نخستین بار در سال 1351 ه‍.ق در قاهره به چاپ رسید.
5- صفه الجنه: این کتاب شامل احادیثی در مورد بهشت و بهشتیان است و در سال 1406 ه‍.ق به وسیله ی علیرضا عبدالله در دمشق انتشار یافت.
6. معرفه الصحابه: کتابی است در شرح حال صحابه ی پیامبر (ص). محمد رازی بن حاج عثمان این اثر را در سال 1408 ه‍.ق در ریاض به چاپ رسانید.

احمد بن علویه اصفهانی

ابوجعفر احمد بن علویه اصفهانی کرانی معروف به ابن داوود یا ابوالأسود کاتب از بزرگان علم، ادب و حدیث در قرن چهارم هجری بود. کران، بنا به گفته ی سمعانی، یکی از محله های قدیمی اصفهان است. (14)
حمزه اصفهانی گفته است که وی زبان شناس بود و با ابوعلی حسن بن عبداله لغذه یا لکده، زبان شناس معروف بغداد، گفتگو داشت؛ ولی یاقوت حموی در مورد تقارن زمانی زندگی این دو تردید دارد.
ابوجعفر مدتی به آموزش کودکان می پرداخت؛ سپس ندیم، شاعر و کاتب دلف بن أبی دلف عجلی (متوفی 265 ه‍.ق) و احمد بن عبدالعزیز عجلی (متوفی 280 ه‍.ق)، فرمانروایان اصفهان، شد و دانش و ادب خود را وقف خدمت به آنان کرد. (15)
احمد بن علویه راوی آثار ابراهیم بن محمد ثقفی (متوفی 283 ه‍.ق) بود. برخی از راویانی که از او روایت کرده اند عبارتند از: محمد بن حسن بن ولید، سعد بن عبدالله اشعری، ابوجعفر احمد بن یعقوب اصفهانی، حسین بن محمد بن عامر و عبدالله بن حسین مؤدب. (16)
او دعاهای گوناگونی را روایت کرد؛ از جمله الاعتقاد فی الأدعیه که محمدتقی مجلسی آن را همان دعای عدیله دانسته است. الشیب و الخضاب از دیگر آثار اوست. (17)

احمد بن یعقوب

ابوجعفر احمد بن یعقوب اصفهانی از محدثان نیمه ی اول قرن چهارم بود. وی به واسطه ی احمد بن علی اصفهانی از ابراهیم محمد ثقفی روایت کرده است. (18)

اسعد بن عبدالقاهر

ابوالسعادت شیخ اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد بن سخرویه اصفهانی از محدثان قرن هفتم هجری بود. وی از مشایخ حدیثی محقق طوسی خواجه نصیرالدین (متوفی 672 ه‍.ق)، ابن میثم بحرانی (متوفی 699 ه‍.ق) و سید رضی الدین علی بن طاووس (متوفی 664 ه‍.ق) است. آثار او عبارتند از:
1. مجمع البحرین که شامل مواعظ و احادیث پیامبر (ص) و امیرالمؤمنین (ع) است.
2. توجیه السؤالات فی حل الإشکالات
3. الفائق علی الأربعین فی مناقب امیرالمؤمنین (ع)
4. جامع الدلائل و مجمع الفضائل در موضوع امامت (19)

جعفر بن سلمه اصفهانی

وی از مشایخ حدیثی علی بن ابراهیم بن هاشم قمی است. (20) برخی از احادیث کتاب فقیه من لایحضره الفقیه از او روایت شده است. (21)

سلیمان بن داوود منقری

ابوایوب سلیمان بن داوود بن بشر بن زیاد منقری شاذکونی اصفهانی از رجال مهم حدیث بود که مورد تأیید محدثان شیعی و سنی واقع شده است. (22)

عبدالله سنجری

ابوسعید عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب بن نصر سنجری اصفهانی از مشایخ شیخ صدوق است. (23)

عمادالدین طبری

شیخ حسن بن علی بن محمد بن علی بن حسن طبری مازندرانی از علمای بزرگ شیعه در قرن هفتم و معاصر خواجه طوسی و علامه حلی بود. وی به مدت هفت ماه در اصفهان به تدریس معارف اسلامی می پرداخت. از آثار اوست: اسرار الإمامه، اربعین بهائی در فضائل علی (ع)، المنهج فی فقه العبادات و الأدعیه و الآداب الدینیه، بضاعه الفردوس، أحوال الثقیفه، جوامع الدلائل و الأصول فی إمامه آل الرسول (ع) و الکفایه فی الإمامه. (24)

فضل الدین مهابادی اصفهانی

شیخ فضل الدین حسن بن علی بن احمد بن علی مهابادی اصفهانی ادیب و فقیه بود. وی از مشایخ حدیثی منتجب الدین بابویه است. آثار او عبارتند از: شرح نهج البلاغه، شرح لمع، شرح الشهاب فی الحکم و الآداب، دیوان شعر، الإعراب و دیوان نثر. (25)

هبه الله بن داوود اصفهانی

ابوالمکارم هبه الله بن داوود بن محمد اصفهانی محدث قرن ششم هجری بود. وی از مشایخ منتجب الدین اصفهانی و راوی کتاب المطالب فی مناقب آل أبی طالب از نجم الدین بدران اصفهانی است. (26)

یزید بن قیس أرحبی

وی از بزرگان قبیله ی همدان یمن و یکی از صحابه ی پیامبر (ص) بود. علی بن ابی طالب (ع) او را به سمت فرمانداری اصفهان و همدان منصوب کرد. ارحبی در جنگ صفین (37 ه‍.ق) از سوی امام (ع) با معاویه مذاکره نمود و در همان جنگ به شهادت رسید. (27)

پی نوشت ها :

1. امین عاملی، ج 5، ص 165.
2. شیخ طوسی: الفهرست، صص 4-6 و تهرانی، ج 6، ص 255.
3. شیخ طوسی: رجال، ص 22.
4. تهرانی، ج 1، ص 201.
5. موسوی خوئی، ج 9، ص 308.
6. تهرانی، ج 3، 210.
7. موسوی خوئی، ج 1، ص 131.
8. امین عاملی، ج 6، ص 164.
9. موسوی خوئی، ج 12، ص 86.
10. تهرانی، ج 7، ص 173.
11. اصفهانی، ج 2، ص 93.
12. سبکی، ج 4، ص 19.
13. خطیب بغدادی، ج 12، صص 407 و 412.
14. سمعانی، ج 5، ص 45.
15. یاقوت حموی، ج 4، صص 72-73.
16. نجاشی، ص 88 و شیخ طوسی: رجال، ص 447.
17. امین عاملی، ج 3، ص 22.
18. تهرانی، ج 4، ص 60.
19. خوانساری، ص 28 و تهرانی، ج 2، ص 278.
20. موسوی خوئی، ج 4، ص 68.
21. شیخ صدوق، ج 4، ص 420.
22. موسوی خوئی، ج 12، ص 161.
23. همان، ج 10، ص 323.
24. تهرانی، ج 17، ص 255 و خوانساری، ص 170.
25. امین عاملی، ص 467 و تهرانی، ج 9، ص 239.
26. امین عاملی، ج 2، ص 342 و تهرانی، ج 21، ص 139.
27. عسقلانی، ج 6، ص 551.

منابع تحقیق :
اصفهانی، ابونعیم: ذکر اخبار اصفهان، تهران: افست، چاپ لیدن.
امین عاملی، سید محسن: اعیان الشیعه، دمشق: الانصاف، 1354 ه‍.ق
خطیب بغدادی، احمد: تاریخ بغداد، قاهره، السعاده، 1349 ه‍.ق
موسوی خوئی، ابوالقاسم: معجم رجال الحدیث، بیروت:‌ الارابهانی، [بی تا].
خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین: روضات الجنات، تحقیق و شرح محمد علی روضاتی، اصفهان: 1382 ه‍.ق
سبکی، عبدالوهاب: طبقات الشافعیه الکبری، قاهره: 1385 ه‍.ق
سمعانی، عبدالکریم: الانساب، إعداد عبدالله عمر البارودی، بیروت: دارالجنان، 1408 ه‍.ق.
شیخ صدوق: من لایحضره الفقیه، قم: جامعه مدرسین، 1413 ه‍.ق
شیخ طوسی: رجال، نجف: الحیدریه، 1380 ه‍.ق.
ـــــ: الفهرست، تحقیق عبدالعزیز الطباطبائی، قم: مکتبه المحقق الطباطبائی، 1420 ه‍.ق.
طهرانی، آقابزرگ: الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران: نجف، 1355 ه‍.ق
عسقلانی، ابن حجر: الاصابه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ه‍.ق.
نجاشی، احمد بن علی: الرجال، بیروت: دارالاضواء، 1408 ه‍.ق.
یاقوت حموی: معجم الادباء، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1414 ه‍.ق.
منبع: اعرابی، مهدی، (1390)، مجموعه مقالات همایش پیشینه تشیع در اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اول.