معناي واژه جبرئيل چيست و اين فرشته با چه ويژگي هايي در قرآن توصيف شده است؟

جبرئيل كلمه اي عبري يا سرياني است كه به زبان عربي وارد شده است. تلفظ اين واژه در زبان عبري به صورت گبريل بوده و در زبان عربي براي آن وجوه بسياري نقل شده است؛ از جمله جِبريل، جَبريل،جبرائيل، جبرئيل، جَبرين و جِبرين. جبرئيل مركب از دو كلمه جبر به معناي عبد يا به معناي قدرت و ايل به معناي الله است. بنابراين جبرئيل به معناي بنده خدا يا قدرت خداست.
جبرئيل يكي از چهار فرشته مقرب الهي(جبرئيل، ميكائيل، اسرافيل، عزرائيل) و به گفته مفسران از سه فرشته ديگر برتر است.[1] در آموزه هاي ديني نقش اين فرشته در مراحل مختلف زندگي بشر از زمان آدم تا روز قيامت كاملا مشهود است. از اين فرشته در تورات و انجيل نيز ياد شده است. در قرآن نام اين فرشته در مواردي مانند آموزش تعبير خواب، پيشگويي حوادث آينده براي دانيال نبي، مژده تولد يحيي به زكريا و مژده تولد عيسي به مريم ديده مي شود. اما مهم ترين ماموريت جبرئيل نازل كردن وحي بر پيامبران و ياري كردن ايشان بوده است. در قرآن كريم از ميان همه فرشتگان تنها نام جبرئيل و ميكائيل با صراحت ذكر شده است. از جبرئيل سه بار با همين نام اصلي ياد شده و در آيات متعدد ديگري با عناوين و اوصافي چون روح القدس، روح الامين، شديد القوي، ذومرّه، رسول كريم، ذي قوه، مكين، مطاع و امين به وي اشاره شده است. در ادامه هر يك از اين عناوين و اوصاف را به اختصار توضيح مي دهيم:
1.روح القدس: در آيات متعددي از جبرئيل با عنوان روح ياد شده است. بر اساس آيه 102 سوره نحل قرآن را روح القدس از جانب پروردگار نازل كرده است: « قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ»[2] روح القدس به معناي روحي است كه از آلودگي هاي مادي پاكيزه و از خطا و غلط و گمراهي منزه است و مصداق آن در تفاسير، جبرئيل دانسته شده است. در آيه اي ديگر از جبرئيل با تعبير الروح الامين و در آيه اي با تعبير روحنا ياد شده است.درباره راز تعبير از جبرئيل به روح نظرات گوناگوني وجود دارد؛ از جمله اينكه وي موجودي روحاني است و روحانيت بر او غالب است كه البته اين امر در تمام فرشتگان وجود دارد و اختصاص جبرئيل به اسم روح براي تشريف اوست، ارواح انسان ها با او زنده مي شوند(با آنچه از اديان و شرايع به آنها مي رسد) و داراي جسمي لطيف و روحاني است.
2. رسول: اين عنوان بر رسالت جبرئيل و وساطت او در وحي كردن آنچه خدا خواسته به تمام پيامبران و به ويژه القاي قرآن از جانب وي بر رسول اكرم دلالت دارد. « إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ»  اين (قرآن) كلام فرستاده بزرگواري است (جبرييل امين).[3] 3.شديد القوي: جبرئيل داراي قدرت و شدت بسياري خوانده شده است. برخي براي قدرت جبرئيل شواهدي ذكر كرده اند، مانند اينكه سرزمين قوم لوط را به بال خود به آسمان برد و آنرا واژگون ساخت و با صيحه اي قوم ثمود را نابود كرد و در كمتر از چشم بر هم زدني بر پيامبران نازل مي شد و به سوي آسمان صعود مي كرد.« عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوى‏ » [فرشته‏] بسيار نيرومند به او تعليم داده است.[4] 4. ذومرّه: درباره اين صفت به دليل اختلاف در معناي لغوي آن نظرات گوناگوني وجود دارد؛ از جمله اينكه جبرئيل موصوف به نوعي مرور بر رسول اكرم است كه آن مرور در هواست، داراي خلقي نيكوست و از آفات مبراست و داراي متانت عقل و رأي و شدت و قوت است. « ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى‏» [همان كه‏] داراى درايت و توانمندى شگفتى است، پس مسلط و چيره است. [5] 5.كريم: جبرئيل نزد خداوند داراي كرامت و عزت است. كريم كسي است كه جامع خصلت هاي خير باشد. برخي كرم جبرئيل را آن دانسته اند كه خداوند وي را واسطه بين خود و پيامبران قرار داده است. « إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ»  اين (قرآن) كلام فرستاده بزرگواري است (جبرييل امين).[6] 6.مكين: جبرئيل نزد خداوند ، داراي مكانت يعني قرب و منزلت و قدر است.« ذي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكين‏»نيرومندى كه نزد صاحب عرش داراى مقام و منزلت است‏.[7] 7.مُطاع: به معناي اطاعت شده است، چرا كه فرشتگان آسمان ، از جبرئيل اطاعت مي كنند و اطاعت او بر اهل آسمان ها واجب است. از جمله موارد اطاعت فرشتگان از جبرئيل آن بود كه در شب معراج، به فرمان جبرئيل درهاي آسمان  ها، درهاي بهشت و درهاي جهنم را براي پيامبر گشودند.« مُطاعٍ‏ ثَمَّ أَمين‏»آنجا مورد اطاعت [فرشتگان‏] و امين است‏.[8] 8.امين: جبرئيل فرشته امين الهي است. جبرئيل در ماموريت خود به هيچ روي خيانت نمي كند و آنچه را مانند قرآن مامور تبليغ آنست بدون هيچ گونه تصرف ،تغيير و تبديل مي رساند. .« مُطاعٍ‏ ثَمَّ أَمين‏»آنجا مورد اطاعت [فرشتگان‏] و امين است‏[9].[10] پي نوشت:
[1] .كشف الاسرار، ميبدي، تهران، اميركبير،1361، ج1،ص290
[2] . بگو، آنرا روح القدس از جانب پروردگارت به حق نازل كرده است.نحل،102
[3] .تكوير،19
[4] .نجم،5
[5] .نجم،6
[6] .تكوير،19
[7] .تكوير،20
[8] .تكوير،21
[9] .تكوير،21
[10] .دائره المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب، قم، 1382، ج9 ص496-501