معنای رزق طالب و مطلوب، رزق من حیث یحتسب و من حیث لا یحتسب چیست و چه ارتباطی با هم دارند؟

بعضى از روزی‌ها چه انسان به دنبال آن برود، یا نرود، به سراغ او مى‌‏‌آیند. آیا مى‏‌توان انکار کرد که نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما مى‌‏تابد و یا باران و هوا بدون کوشش و فعالیت به سراغ ما مى‌‏شتابد؟ آیا مى‏‌توان انکار کرد که عقل و هوش و استعدادى که از روز نخست در وجود ما ذخیره شده به تلاش ما نبوده است!؟
ولى این‌گونه مواهب به اصطلاح باد آورده و یا به تعبیر صحیح‌تر، مواهبى که بدون تلاش، به لطف خدا، به ما رسیده اگر با تلاش و کوشش خود از آن به طور صحیحى نگه‌دارى نکنیم آنها نیز از دست ما خواهند رفت، و یا بى‌‏اثر مى‏مانند.
حدیث معروفى که از امام على(ع) نقل شده است: و اعلم یا بنى! ان الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق یطلبک»[1] بدان فرزندم، روزى دو گونه است، یک نوع آن همان روزی هایى است که تو باید به جست وجویش برخیزى(رزق مطلوب)، و گونه دیگرش روزی هایى است که خودش در جست وجوى تو است و به سراغ تو مى‏آید(رزق طالب). این حدیث نیز اشاره به همین حقیقت دارد.
این‌را نیز نمى‌‏توان انکار کرد که در پاره‏اى از موارد، انسان به دنبال چیزى نمى‌‏رود، ولى بر اثر یک سلسله اتفاقات، موهبتى نصیب او مى‌‏شود، این حوادث گرچه در نظر ما اتفاقی است، اما در واقع و از نظر سازمان آفرینش، حسابى در آن است. بدون شک حساب این‌گونه روزی‌ها از روزى‏‌هایى که در پرتو تلاش و کوشش به دست مى‌‏آیند جدا است، و حدیث بالا ممکن است اشاره به اینها نیز باشد.
به هر حال نکته اساسى این است که تمام تعلیمات اسلامى به ما مى‌‏گوید براى تأمین زندگى بهتر چه مادى و چه معنوى، باید تلاش بیشتر کرد، و فرار از کار به گمان مقسوم بودن روزى غلط است.[2]
آنچه مسلم است در کنار همه این بحث‌ها، اساس و پایه کسب روزى، تلاش و فعالیت صحیح و مثبت و سازنده و دور از هر گونه افراط و تفریط است که همان روزی مطلوب و من حیث یحتسب(قابل پیش­بینی) است، و اما روزى‏‌هایى که بدون تلاش به انسان مى‌‏رسد، جنبه فرعى دارد نه اساسى، و شاید به همین دلیل، على(ع) در سخنانشان در درجه اول، روزى‏‌هایى را ذکر مى‌‏کند که انسان به دنبال آن مى‌‏رود، سپس آنها که به دنبال انسان مى‌‏آید.[3]
و در کافى از محمد بن یحیى، از احمد بن محمد، و عده‏‌اى از اصحاب ما (فرقه امامیه)، از سهل بن زیاد، از ابن محبوب، از ابى حمزه ثمالى، از امام باقر(ع) روایت آورده که گفت: رسول خدا(ص) در حجة الوداع فرمود: آگاه باشید که روح الامین به قلبم انداخت که هیچ انسانى نمى‏‌میرد مگر وقتى که رزقش را تا حد کمال خورده و دیگر در نزد خدا رزقى نداشته باشد.
پس از خدا بترسید، و در راه به دست آوردن رزق منحرف نشوید، راه صواب را به دست گیرید، و دیر رسیدن بهره‌‏اى از رزق، شما را به نافرمانى خدا واندارد، براى این که خداى تعالى رزق حلال را بین خلقش تقسیم کرده، و آن‌را به طور حرام تقسیم ننموده، و خلاصه آنچه را خدا تقسیم کرده رزق حلال است، نه حرام، پس هر کس از خدا پروا کند، و خویشتن‌‌‏دارى نماید، رزقش از راه حلال خواهد رسید، و هر کس پرده حرمت خدا را پاره نموده، و رزقش را از غیر راه حلال بگیرد، رزق حلالش را به عنوان قصاص از او خواهند گرفت، در نتیجه همان مقدارى را که باید از حلال مى‏‌خورد از حرام خورده، و نه بیشتر، با این تفاوت که حساب آن‌را باید پس دهد.[4]
امّا رزق «من حیث لا یحتسب» برگرفته از آیات قرآن است؛ یعنی رزق غیر قابل پیش بینی همان روزی‌ای است که طالب است.
الف. و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏‌کند، و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‌‏دهد و هر کس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را مى‌‏کند خداوند فرمان خود را به انجام مى‏‌‌رساند و خدا براى هر چیزى اندازه‏‌اى قرار داده است![5]
ب. خداوند، او [مریم‏] را به طرز نیکویى پذیرفت و به طرز شایسته‌‏اى، (نهال وجود) او را رویانید (و پرورش داد) و کفالت او را به «زکریا» سپرد. هر زمان زکریا وارد محراب او مى‏‌شد، غذاى مخصوصى در آن‌جا مى‏دید. از او پرسید: «اى مریم! این را از کجا آورده‏‌اى؟!» گفت: «این از سوى خدا است. خداوند به هر کس بخواهد، بى‌حساب روزى مى‌‏دهد.»[6]
خلاصه این‌که برخی از اوقات ما به سراغ روزی می‌رویم سعی و تلاش می‌کنیم و به آن می‌رسیم که این روزی مطلوب و من حیث یحتسب(قابل پیش­بینی) است، امّا در برخی از اوقات نیز بدون این‌که سراغ روزی برویم و سعی و تلاش کنیم حتی بدون این‌که فکرش را بکنیم یک روزی‌ای به ما می‌رسد که به این روزی، طالب و من حیث لا یحتسب(غیر قابل پیش­بینی) گفته می‌شود.

---