نگاهی به یك اصطلاح در علم اصول

غایت یعنی انتها و علامت آن در فارسی «تا» و در عربی «الی»، «حتی» (1)، «مادام» و… است. در مبحث غایت دو مطلب مورد بحث است. (2) الف. آیا غایت داخل در منطوق یا مغیّی ( بر وزن معما) است یا خیر؟ مثلاً: اگر گفتند سمینار حقوق تطبیقی از پنجم تا دهم این ماه تشكیل می‌شود، در آن صورت سؤال این است كه آیا روز دهم هم جزو مدت است؟ یعنی اختتامیه‌ی سمینار روز دهم است؟ یا سمینار روز نهم تمام می‌شود و غایت یعنی روز دهم داخل در مغیّی یعنی سمینار نیست؟ ب. آیا غایت مفهوم دارد یا خیر؟ یعنی اگر حكمی مقیّد به غایت و نهایت شد، آیا این غایت مفهوم داشته و معنایش این می‌شود كه حكم بعد از غایت مخالف قبل از غایت است یا خیر؟ مثلاً در روایت آمده: همه چیز حلال است، مادامی كه علم به حرمت مورد خاص پیدا كنی؟ (3) در این روایت اگر قائل به مفهوم باشیم حكم قبل از غایت حلیّت و حكم بعد از غایت حرمت است.
تفاوت دو بحث (الف وب) در چیست؟ دو تفاوت مهم وجود دارد: (4) 1.اگر غایت داخل مغیّی باشد، حكم غایت موافق حكم مغیّی است. و اگر غایت را داخل مغیّی ندانیم حكم غایت مسكوت است. و حال آنكه در مفهوم مخالف حكم مفهوم مخالف حكم منطوق است. 2.اگر غایت را داخل مغیّی بدانیم حكم غایت مدلول منطقی است. و اگر آن را خارج بدانیم حكم غایت مفهوم مخالف است.
پس از روشن شدن محلّ بحث، سخن نخست در این است كه آیا غایت داخل در منطوق (مغیّی) است یا خیر؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت: در این مورد بین صاحب نظران اختلاف است. بعضی از علمای فن می‌گویند: غایت به هیچ وجه داخل در مغیّی نیست. چه غایت قید حكم باشد، یا نباشد. و اگر در بعضی از موارد غایت داخل در مغیّی بود به یقین به وسیله‌ قرینه است. (5)‌ و برخی نیز قائل به تفكیك‌اند بین آنجایی كه غایت قید فعل باشد، یا قید حكم. همان گونه كه امام خمینی این قول را از استادش شیخ عبدالكریم حائری نقل می‌كند: هرگاه غایت قید فعل باشد مثل «سرت من البصره الی الكوفه» از بصره تا كوفه را سیر كردم. در این صورت غایت داخل در مغیّی است. و اگر غایت قید حكم باشد مثل «كلّشیء لك حلال حتی تعرف انّه حرم بعینه» در آن صورت غایت داخل مغیّی نیست. سپس امام خمینی قول اول را اختیار می‌كند. (6) سخن دیگر در این خواهد بود، آیا غایت مفهوم دارد یا خیر؟ به سه دیدگاه اشاره می‌شود. (7) 1.آنچه بین اندیشمندان اصولی شهرت دارد مفهوم داشتن غایت است. 2.عده‌ای همانند سیدمرتضی و شیخ طوسی می‌گویند: غایت مفهوم ندارد. 3.برخی نیز قائل به تفكیك‌اند بین جایی كه غایت قید حكم باشد، یا غایت قید موضوع یا محمول باشد كه اگر غایت قید حكم باشد، می‌گویند: مفهوم ثابت است، یعنی حكم نسبت به بعد از غایت منتفی است. مثل «كلشیء لك حلال حتی تعرف انه حرام بعینه»؛ و اگر غایت قید موضوع یا محمول باشد در آنجا مفهوم نخواهیم داشت. حقیقت این است كه غایت مفهوم دارد. ماده‌ی 833 قانون مدنی می‌گوید: «ورثه موصی نمی‌تواند در موصی به تصرف كند، مادام كه موصی له ردّ یا قبول خود را به آنان اعلام نكرده است»، مفهوم این عبارت این است كه اگر موصی له قبولی خود را اعلام كرد، تصرّف ورثه در موصی به غیرقانونی است و اگر ردّ كرد تصرف آنها قانونی خواهد بود.

پی‌نوشت‌ها:

1.منظور از حتی حتی جارّه است نه حتی عاطفه. زیرا كار حتی عاطفه داخل كردن مابعد خود به حكم ماقبل است مثل یموت الناس حتی الانبیاء همه مردم حتی انبیاء می‌میرند- اكلت السّمك حتی رأسها تمام ماهی حتی سرش را خوردم.
2.كفایةالاصول، ج1، ص 324؛ اصول الفقه، ج1، ص 134؛ تهذیب الاصول، ج1، ص 363.
3.قال الصادق (علیه السلام) «كلشیء هو لك حلال حتی تعلم انّه حرام بعینه فتدعه من قبل نفسك»، تهذیب الاحكام، ج7، ص226، حدیث 989.
4.مبانی استنباط حقوق اسلامی، ص80.
5.كفایةالاصول، ج1، ص 326؛ اصول الفقه، ج1، ص 124؛ تهذیب الاصول، ج1، ص 366؛ اجود التقریرات، ص436.
6.تهذیب الاصول، ج1، ص 366.
7.كفایةالاصول، ج1، ص324؛ تهذیب الاصول، ج1، ص 363.

منبع مقاله :
ولائی، عیسی، (1391)، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چاپ نهم