***
نام: سید خواجه؛ خواجه ملا سید نبی‌بخش/ نشانی: شهرستان سراوان، بخش مرکزی، دهستان حومه، روستای دهک/ قدمت: حدود صد سال/ تاریخ بازسازی: 1378/ دایر: قبرستان خانوادگی، زائرسرا/ مدیریت: مردمی
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‌ی سید خواجه نبی‌بخش، در شمال روستای دِهَک از توابع شهرستان سراوان در بخش مرکزی، دهستان حومه به فاصله پانزده کیلومتر از شهر محمدی و سی و شش کیلومتر از مرکز شهرستان سراوان قرار گرفته و دسترسی به آن از طریق جاده‌ی اصلی سراوان به بَم پُشت و دِهَک امکان‌پذیر است. پس از طی مسافتی حدود سی و شش کیلومتر در جاده‌ی اصلی و مسافتی نزدیک به دو کیلومتر در جاده‌ی فرعی روستای دهک نمایان می‌شود.
سید نبی‌بخش ملقب به «خواجه ملا سید نبی‌بخش» از سادات و دراویش منطقه‌ی سراوان است. وی از نوادگان خواجه‌ی بزرگ حضرت مرشد است. او در حدود صد و ده سال پیش، در سراوان و دهک زندگی می‌کرده است. روستای دهک جمعیتی بالغ بر 580 نفر دارد. مقبره‌ی سید خواجه نبی‌بخش، در جنب مقبره‌ی سید یحیی از نوادگان وی واقع است. فاصله‌ی مقبره‌ی خواجه نبی‌بخش تا جاده‌ی اصلی 860 متر و تا روستای دهک دویست متر است. این مسافت جاده‌ای ماشین‌رو دارد که معمولاً زائران با وسایط نقلیه مانند اتومبیل و موتورسیکلت خود را به مقبره‌ می‌رسانند. آب و هوای روستای دِهَک، گرم و مرطوب است و شغل مردمان این روستا بیشتر کشاورزی و دامداری است (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری سوران و سواران، بی‌تا، صص85-94).

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

بنا به گفته‌ی راویان محلی، سید نبی‌بخش ملقب به «خواجه ملا سید نبی‌بخش» از سادات و دراویش منطقه‌ی سراوان است. وی از نوادگان خواجه‌ی بزرگ حضرت مرشد است. او در حدود صد و ده سال پیش، در سراوان و دهک زندگی می‌کرده است. با توجه به اینکه از گذشته تاکنون نیاکان و فرزندان و نوه‌های خواجه در روستای دِهَک زندگی می‌کرده‌اند دِهک به روستای سادات مشهور شده است. تا قبل از خواجه، نیاکان وی به صورت مکتب‌خانه‌ای شاگردان را تربیت می‌کردند. اما او از مؤسسان اصلی و اولیه‌ی مدارس دینی است که در دِهَک به شکل امروزی موجودند. در حدود سیصد تا چهارصد شاگرد دختر و پسر همزمان و مجزا در این مدارس مشغول به تحصیل بوده‌اند. وی همانند جَدَش خواجه مرشد، فردی عالم و پرهیزگار و مفسّر قرآن و حدیث بود. خواجه اشعار زیادی در قالب غزل‌های عرفانی و قصیده سروده است. بنا به گفته‌ی نوادگانش، وی بیشتر اوقات مشغول نماز و عبادت یا تدریس در مدارس دینی بود و سفرهای زیادی برای ترویج شریعت و طریقت خواجه مرشد انجام می‌داد. با توجه به اینکه در آن زمان، عالمان زیادی در کراچی و پنجگور پاکستان به کسب علم می‌پرداختند، وی سالیان زیادی را در کراچی و پنجگور به جهت یادگیری علوم اسلامی گذراند. خواجه نبی‌بخش، بعد از مراجعه به دهک، هنوز هم از مریدان آنان به شمار می‌رفت و افراد و شاگردانی که توانایی بالایی در یادگیری علوم دینی داشتند، با راهنمایی خواجه برای تحصیل علوم دینی به پاکستان عزیمت می‌کردند.
بنا به گفته‌ی روستاییان، خواجه سید نبی‌بخش همواره مورد احترام گذشتگان و نسل کنونی بوده است. وی را بعد از وفات مردم روستای دهک در قسمت شمالی روستا به خاک سپردند.
سید ملا نبی‌بخش بن سید منصورجان بن سید حسین معروف به حضرت صاحب ابن محمد مرشد، از نوادگان خواجه مرشد از کمالات جدش فیض برده است و در غزلی این‌گونه ظاهر می‌نماید:

قطره‌ای بودم ز دریا بازدر دریا شدم *** نفخه ذات خدایم، جلوه هی‌ها شد
غوطه در بحر معانی خورده‌ام من ساله *** لاشدم در سِرّ وحدت، محو الا الله شدم
گوهر بحر معانی بوده‌ام اندر صدف *** لا مکان اندر مکان، من لولوی لالا شدم
معتکف بودم از ازل اندر حریم کبریا *** از کلام کنت کنزاً تا ابد برپا شدم
ای نبی‌بخش در گذر از هستی ما و منی *** چون الف بر لام شد، یک قطره‌ی دریا شدم

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

مقبره‌ی خواجه نبی‌بخش در گذشته از خشت و گل ساخته شده بود؛ که با توجه به احترام آن در نزد اهالی منطقه، بنای جدیدی ساخته شد که از آجر و سیمان به صورت کاملاً زیبا در آن به کار رفت و در سال 1378 بازسازی شده است. این بنا از سمت جنوب و غرب با نخلستان و قناتی احاطه شده است که در گذشته، آب شرب روستا را تأمین می‌کرد و هم‌اکنون با آن کشاورزی می‌کنند.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

بنای مقبره بر زمینی پست و ناهموار در مسیر رودخانه‌ای خشک به صورت اتاقی هشت ضلعی بنا و سقف آن، به صورت گنبدی شکل با خیز بسیار تند به ارتفاع دو متر ساخته شده است. دیواره‌ی این بنا حدود سه متر ارتفاع دارد که ضخامت دیواره‌ی آن چهل سانتی‌متر است و نمای بیرونی بنا را با آجر سفال زردرنگ که در اطراف با آجر سفال سبزرنگ به صورت بسیار جالبی قاب‌بندی و پوشیده شده است. در قسمت پایین آن از سنگ گرانیت استفاده شده و در بالای بنا، دیوارها به صورت سایبان برای سایه‌اندازی جلوتر آمده است.
در فلزی سبزرنگ دولنگه‌ای به عرض یک متر و چهل سانتی‌متر و ارتفاع دو متر و هفتاد سانتی‌متر است که در قسمت بالا به شکل جناغی جمع شده است و در بالای در کتیبه‌ای وجود دارد که روی آن متن «اِن یکاد» نوشته شده است. ساختمان مقبره‌ی سه پنجره‌ی فلزی هلالی شکل دارد که ارتفاع هر کدام یک متر و شصت سانتی‌متر و عرض هر کدام هشتاد سانتی‌متر است که بر روی یکی از آنها چند عدد ظرف سفالین برای روشن کردن مشک و عود و چند جعبه مشک و بر دیگری، چند عدد جارو و خاک‌انداز گذاشته شده است.
در داخل اتاق سه قبر سنگی به طول دو متر و شصت سانتی‌متر و عرض هشتاد سانتی‌متر و ارتفاع سی سانتی‌متر وجود دارد که روی آنها را با پارچه‌‌های قرمز و سبزرنگ پوشانده‌اند و بر روی پارچه‌ها کلمات یاالله، یا محمد، لااله الا الله، اشهد ان محمد رسول الله و «چهارقل» دیده می‌شود و بر روی هر یک از قبرها، یک جلد قرآن مجید برای تلاوت گذاشته شده است. بنا به گفته‌ی ملازاهد حسینی، از نوادگان خواجه و رئیس شورای دهک، قبر وسط متعلق به خواجه سید نبی‌بخش و سمت راستی، متعلق به سید غلامحسین و سمت چپی متعلق به سید شیرمحمد از نوادگان خواجه نبی‌بخش است. کف مقبره با فرش‌های قرمزرنگ با عرض یک متر پوشیده شده است و در سمت قبله، سه سجاده به جهت نماز زائران دیده می‌شود. نمای دیوارهای داخلی بنا با گچ به صورت امروزی سفیدکاری شده است. نمای داخلی سقف به دو قسمت تقسیم می‌شود، اطراف آن که هموار است با گچ سفیدکاری شده و قسمت گنبدی، که در وسط است، با آجر سفال زرد به صورت بسیار جالبی تزیین و با آهن مستحکم شده است و در وسط آن، پایه‌ای آهنی برای نصب پنکه سقفی یا لوستر به جهت روشنایی نصب شده است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

بنا به گفته‌ی راویان محلی، زائران بیشتر از روستای دهک و روستاهای مجاور یا از دیگر شهرهای سراوان به این مکان می‌آیند. زائران معمولاً با خواندن فاتحه و قرآن و نماز به دعا می‌پردازند. بعد از انجام مراسم دعا و فاتحه، نیت و حاجات خود را از خداوند طلب می‎‌کنند.

2. نذورات:

بیشتر نذورات را در روز چهارشنبه زائران در بین دیگر مراجعه کنندگان تقسیم می‌کنند که معمولاً شامل نوعی غذای محلی به نام «سمولا» است. حلوای خرما هم در این مکان نذر می‌شود. همچنین گفته می‌شود گاهی گوسفند هم، به جهت قربانی و نذر در این مکان ذبح می‌شود.

3. موقوفات:

مجموعه‌ی زیارتگاه و ضمائم آن و اتاقی که در حال احداث است، در زمینی به مساحت 140 مترمربع قرار گرفته که متعلق به مقبره است.

4. مراسم:

بعد از انجام مراسم فاتحه، زوّار در اتاقی جمع می‌‎شوند که در قسمت شمالی روستا بر تپه‌ای واقع و با همکاری روستاییان ساخته شده است و به دعا و راز و نیاز با خدا می‌پردازند. در اعیاد فطر و قربان بعد از ادای نماز عید، مردم روستای دِهَک و نوادگان خواجه در کنار مقبره، جمع می‌شوند بعد از روشن کردن مشک و عود به دعا و نیایش می‌پردازند.

5. دفن شدگان:

در مجاورت قبر خواجه، دو نفر از نوادگان خواجه در داخل مقبره دفن شده‌اند، همچنین محوطه‌ای در نزدیکی مقبره وجود دارد که شانزده نفر از فرزندان و نوادگان خواجه در آن دفن هستند.

6. متولیان و خادمان:

ملازاهد حسینی نژاد؛ یوسف دهواری؛ رئوف سیدزاده

راویان محلی:

ملازاهد حسینی نژاد

تحقیق میدانی:

فروردین ماه 1390
منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.