مهیا شدن و آمادگی برای نماز در تحصیل حضور قلب و کنترل قوه خیال در نماز، نقش به سزایی دارد. اگر هر عملی و یا گفتاری از انسان بدون مقدمه صادر گردد، ناقص خواهد بود.

در روایت است که حضرت داوود علیه السلام وقتی می خواست به صحرا برای مناجات برود، از یک هفته قبل مقدمات آن را فراهم می نمود.[1] نقل شده است: هنگامی که امام حسن مجتبی علیه السلام برای نماز برمی خاست، بهترین لباس های خود را می پوشید. از آن حضرت پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می پوشید؟ امام در پاسخ می فرمود:

«خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد؛ به همین جهت من لباس زیبا برای راز و نیاز با پروردگار می پوشم، و هم او فرموده است که به هنگام رفتن به مسجد، زینت خود را برگیرید».[2] امام خمینی (ره) برای نماز، تمیزترین جامه ها را بر تن می کرد. ایشان، بعد از تطهیر و گرفتن وضو، ریش مبارک خود را شانه می نمودند؛ عطر می زد و بعد از گذاشتن عمامه بر سرشان، به نماز می ایستاد. حضرت امام، حتی در هنگام بیماری و در عین خونریزی و با وجود زخم بزرگ شکم، در موقع نماز، تمیزترین جامه ها را که بدون آلودگی بود بر تن می کرد.[3] محمود بروجردی نقل می کند: جالب این بود که امام خمینی همیشه موقع نماز عطر و بوی خوش مصرف می کرد و شاید بدون بوی خوش سرنماز نایستاده باشد. حتّی در نجف هم که نماز شب را روی پشت بام می خواند، در همان پشت بام نیز یک شیشه عطر داشت.[4]

شهید مطهری (ره) نیز اهمیت فوق العاده ای برای نماز قائل بودند. ایشان هرگز با لباس خانه نماز نمی خواند؛ به خصوص نماز صبح را.

ما که از رختخواب بیرون می آییم با همان لباس زیر نماز صبح را می خوانیم؛ اما ایشان به هنگام نماز لباس پوشیده، عمامه بر سر می گذاشت و خودشان را برای نماز آراسته می کرد. شاید این کار بدین سبب بود که می خواست از همان آغاز که لباس می پوشید، آمادگی روحی پیدا کند؛ یعنی، می خواهم کاری انجام دهم که سرسری نیست، این حالت آمادگی قبل از نماز مسلماً تأثیر روحی به سزایی دارد.[5] ائمه اطهار علیهم السلام به این امر، توجّه خاص داشته و هنگام نماز، عبادت و رفتن به مسجد، خودشان را معطر و مرتب نموده و بهترین لباس خود را می پوشیدند.

فراغت فکر از شکم

نه در حال نماز آن قدر گرسنه باشد که گرسنگی و سوزش شکم فکر را مشغول سازد و حواس را پرت کند و نه باید آن قدر سیر باشد که پر کردن شکم و سنگینی آن، فکر را مشغول سازد. در همان ادامه روایت قبلی می فرماید: «و لا مُتثاقِلًا فَانّها مِن خَلال النّفاق»؛ «و نیز با سنگینی و پری شکم به نماز نایست؛ زیرا از شکاف نفاق برمی خیزد». گویا نماز خواندن با این حالات ناشی از نفاق است؛ زیرا ظاهرش حکایت از این می کند که توجّه به خدا دارد ولی باطنش، هیچ اقبال و توجهی به خدا ندارد و این دوگانگی ظاهر و باطن انسان نفاق است.

اختصاص دادن وقت مناسب برای نماز

از عوامل حضور قلب، فراغت وقت و اهمیت دادن به اول وقت و محافظت بر آن می باشد. «فراغت آن است که انسان در شبانه روز برای عبادت خود، وقتی را معین کند تا در آن زمان، اشتغال دیگری به غیر از عبادت نداشته باشد»[6] و لازمه این امر، تنظیم وقت برای عبادت و محافظت بر آن است؛ البته محافظت بر وقت، باید طوری باشد که نماز در وقت فضیلت خوانده شود.

انسان همان طور که برای امور دنیوی خود و کسب علم، دانش، ملاقات با دیگران و امور دیگر، وقت تنظیم می نماید، باید برای عبادت هم وقت تعیین کند تا وقت نماز، انتخابی باشد؛ نه اکراهی و اضطراری.

نمازی که در وقت کار دیگر، خوانده شود، موجب اکراه در قلب می شود و در حقیقت با زبان بی زبانی به نماز می گوید: کار دارم و تو مزاحم شدی!! لذا خیلی سریع و با عجله و بی حضور قلب، آن را به جا می آورد؛ ولی اگر نماز در وقت خودش و بهترین وقتش خوانده، دلیلی برای فرار از آن نمی بیند؛ چرا که وقت نماز است؛ نه کار و اشتغال دیگر.

تعیین مکان مخصوص

یکی از عوامل حضور قلب، انتخاب مکانی مخصوص برای عبادت است. تأثیر انتخاب مکان مخصوص برای نماز، از جهت تداعی معانی است؛ چرا که هر مکان و هر زمان مخصوص، معانیی را که با آن زمان و مکان انس گرفته، در ذهن انسان حاضر می کنند؛ برای مثال وقتی به مسجد می رویم، عبادت و مناجات کردن به ذهن می آید؛ لذا انتخاب مکان نماز و مناجات در منزل، موجب این می شود که وقتی در آن مکان می ایستیم، احساس قرب و نزدیکی به خداوند می کنیم (مانند کسی که وارد منزل محبوب باشد) و نورانیت و روحانیت خاصی در خود می یابیم که همه اینها، موجب تحصیل حضور قلب می شود.[7] خود به خود با وارد شدن در مکان مخصوص، اغیار از دل خارج شده، با خدا بودن و در محضر او بودن، به خاطر می آید و به همین جهت است که در روایات متعددی آمده که مستحب است انسان در خانه اش، اتاقی مخصوص برای عبادت و نماز داشته باشد که از جمله آن روایات، دستور امام صادق علیه السلام به حزیر است که فرمود:

«اتخذ مسجداً فی بیتک»[8]؛
«در خانه ات مسجدی و مکانی برای نماز بساز».

در روایت دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است:

«علی علیه السلام قد اتّخذّ مسجداً فی داره، لیس بالکبیر و لا بالصغیر»[9]؛
«علی علیه السلام در منزلش مکانی را برای عبادت انتخاب کرده بود که نه بزرگ بود و نه کوچک».

از آثار انتخاب مکان مخصوص، تلقین و تفیهم اهمیت نماز به قلب است؛ چرا که با انتخاب چنین مکانی، قلب اهمیت نماز را باور می کند و همین القای اهمیت نماز، موجب تحصیل حضور قلب می شود.

در پایان توصیه عرفانی یکی از اولیای خدا را در این باره تقدیم می کنیم: «در مرحله اول مدتی قبل از شروع نماز، حداقل پانزده دقیقه به حسابرسی و تخلیه درون بپردازید و به صورت ارادی عوامل پریشانی خاطر را تعدیل بخشید؛ مثلًا اگر کار ناشایستی انجام داده اید (مثل فریاد زدن بیهوده)، از کرده خود اظهار ندامت کنید که آنچه منظور این است آن چه در باطن شما رسوب کرده و با نماز برانگیخته می شود، با اختیار خود شما مورد ارزشیابی و حسابرسی قرار گیرد و برای موارد مشابه تصمیم معقول بگیرید که رفتار خود را کنترل کنید. پس منظور از این مرحله این است که خود را برای نماز مهیا سازید.

مرحله دوم در طول مدت نماز، ابتدا همان اذکار و اوراد نماز را در درون حاضر کنید و سپس الفاظ را ادا نمایید. امام خمینی (ره) این عمل را این گونه تشبیه می کند که، نمازگزار اذکار نماز را به درون خود تلقین کند؛ مثل اینکه طفلی در درون او هست و یک یک اذکار را به او عرضه می کند.

البته حضور قلب در حال نماز و دعا، یک باره و به طور ناگهانی حاصل نمی گردد؛ بلکه نیازمند صبر و حوصله است و باید با نفس مانند کودکی نوآموز مدارا کرد و به تدریج و با آهستگی آن را مهار و رام نمود و آن را متوجه نمود. بنابراین باید از مقدار بسیار کم شروع کرد و به تدریج بر میزان تمرکز و توجّه و حضور قلب افزود.

مطالعه پیرامون کیفیت نمازهای اهل بیت علیهم السلام و همچنین مطالعه کتاب هایی همچون «آداب الصلوة» یا «پرواز در ملکوت» امام خمینی (ره) و «اسرار الصلاة» مرحوم میرزا جواد آقا ملکی (ره) بسیار نافع است.

پی نوشت ها:
[1] . قیامت و قرآن، ص 70 ..
[2] . داستان دوستان، ج 1، ص 44 ..
[3] . امام در سنگر نماز، ص 37 ..
[4] . همان، ص 39 ..
[5] . نماز فرزانگان، ص 98 ..
[6] . ر. ک: امام خمینى، اربعین ص 476 ..
[7] . عوامل حواس پرتى و درمان آنها، ص 132 ..
[8] . ر. ک: وسائل الشیعه، ج 3، ص 555 ..
[9] . همان ..

منبع: حوزه نت