برپايه فهرستي اسماعيلي (فهرست مجدوع)

فصل هفتم: کتب و رسائل در علم تأويل و باطن

اين گروه از منابع، از اقسام عبادت عملي است که شامل انواع گوناگوني ميشود. مجدوع بنابر وعده يي که در آغاز اين «رساله» داده است، به معرفي آثاري پرداخته است که خداوند او را از آنها مطلع کرده است. با توجه بسياق کلام، مشخص است که او يا خود کتاب را ديده و يا مشخصات آن کتابها را در ساير کتب يافته است. اينجا هم او شيوه ي خود را در تقسيم منابع رعايت کرده است؛ يعني ابتدا کتابهايي که در مطالعه آنها رعايت ترتيب از سطح پايين ببالا لازم است را در فصل هفتم آورده و سپس منابعي که ترتيب در آنها مطرح نيست در فصل هشتم. (1)
اثبات الامامة از احمدبن ابراهيم نيشابوري معاصر الحاکم بامرالله فاطمي، در اثبات امامت بشيوه ي بيسابقه از طريق استشهاد و استدلال به آفاق و انفس و از طريق عقلي نه نقلي و استشهاد به آيات و روايات. المصابيح في اثبات الامامة از حميدالدين کرماني در دو مقاله، چهارده مصباح شامل 150 برهان. پس از شرح فصول کتاب، مجدوع بيتي در توصيه کتاب بعنوان کتاب درسي آورده است:
ان کنت تاخذ من نصحي و ترجيحي فلا تمل دريسا في المصابيح
گفتني است که مجموعه شعرهايي که مجدوع در انتهاي معرفي هر کتاب آورده نشانه روشني از اهميت آن کتاب در سنت دعوت اسماعيليه است. در سنت آموزشي رايج ميان مسلمانان نيز اشعاري در مدح و توصيه به مطالعه برخي از کتابها سروده ميشد که بيشتر درباره ي کتابهاي متداول و درسي بوده است.
مختصر الاصول از علي بن محمد بن وليد در تبيين اختلاف نظر فوق مخالف. بازهم با شعري در توصيه به مطالعه کتاب. تاج العقائد و معدن الفوائد از علي بن محمد بن الوليد (3) از کتابهاي مهم و مفصل در عقايد اسماعيليه، دو بيت شعر هم در انتهاي معرفي، در لزوم مطالعه کتاب آمده است. معالم الدين معروف به الرسالة الوضيئة از حميدالدين کرماني در دو مقاله. يکي در اقسام عبادات علمي با هفده فصل و ديگري در عبادات عملي در هشت فصل.
مجموع التربية در دو مجلد؛ شامل رسائلي از محمد بن طاهر و ديگران. اين اثر منتخبات زيادي از کتابها و رسائل کهنتر را در خود گردآورده که بسياري از آنها اکنون مفقودند. مجدوع شرح نسبتاً دقيقي از محتويات اين منابع را بدست داده است.
اساس التأويل في الباطن، از قاضي نعمان در تأويل کتاب دعائم الاسلام. بخش موجود در نزد مجدوع، کتاب العالم و الغلام از جعفر بن منصور اليمن (معاصر قاضي نعمان)، در ذکر ماجراي ميان عالمي در جستجوي شاگرد و جواني در جستجوي معارف و حکمت است. تأويل الدعائم از قاضي نعمان در تأويل کتابش، دعائم الاسلام که پس از اساس التأويل و در سطحي بالاتر از آن در دو نصف، هر يک در شش جزء و هر کدام در ده مجلس نگاشته است. گويا مجدوع نصف (مجلد) اول کتاب را در دست داشته است. او با استناد به توصيه داعي، داوود بن قطب به امين بن جلال، مطالعه مکرر اين کتاب را براي همه ي ابناء دعوت از داعيان مطلق و حدود ميامين تا مستجيبان مؤتمن، ضروري ميداند.
المجالس المستنصرية از مؤيد في الدين شيرازي با 35 مجلس در بيان فضل هفت ستون (اصول) و دوازده سنت (فروع)، در مجموع نوزده مورد که مساوي است با تعداد حروف «بسم الله الرحمن الرحيم». (4)
الرسالة الموقظة من نوم الغفلة و السنة في صيام الايام المفضلة في السنة از جعفر بن محمد بن حمزه در دو باب و دوازده فصل. الرضاع في الباطن از جعفر بن منصور يمن در معاني و شرايط نماز، روزه، حج و … . تأويل الشريعة از المعزالدين الله فاطمي درحقايق و اسرار قرآن و غير آن. مجدوع جايگاه کتاب را در سنت دعوت با کتاب الروضة المعز فاطمي قابل مقايسه دانسته و براي توضيح حجم کم کتاب، تعداد برگهاي آن را هم ذکر کرده که شانزده ورق است. گفتني است که بنابر شواهد، تأليف و گردآوري کتاب تأويل الشريعة را بايد از قاضي نعمان و بتوصيه ي معز دانست. (5)
رساله ي ميزان الحقايق از يکي از حدود اسماعيليه در تصحيح خطاهاي کتب پيشين در باب توحيد و اصول عبادات و … مجالس النصح و البيان از علي بن محمد بن وليد (ت. 612 هـ . ق) تنها چهل مجلس، از مجلس 101 تا 140 نزد مجدوع بوده است. کتاب الافتخار براي افتخار اهل حق به سايرين که توسط ابويعقوب سجستاني، در حدود سال 361 هـ . ق تأليف شده و هفده باب دارد. (6) کتاب الينابيع از او در چهل چشمه. (7)
ثلاثة عشر رسالة از حميدالدين کرماني که در واقع تنها يازده رساله اول از خود اوست. اين سيزده رساله بچاپ رسيده است. (8) رساله ي دوازدهم از داعي، شهريار بن حسن و رساله سيزدهم بظاهر از بويعقوب سجستاني (9) است که با ساير رسائل در يک مجلد بوده است و به اشتباه در اين مجموع به کرماني نسبت داده شده است.
عقيدة الموحدين و موضحة مراتب اهل الدين از حسين بن علي بن محمد (ت. 667 هـ . ق) در شرح عبادتين، توحيد، بيان طاعت ائمه و حدود ايشان و تعيين اسامي حدود ايشان. الرسالة التوحيد في تثبيت ارکان العقيدة از او در حقايق مستوره در مبدأ و معاد و غيره. رساله ي البيان لما وجب من معرفة الصلاة في نصف شهر رجب الاصب از ادريس عمادالدين. الرسالة الکاملة في معني الثلاث ليالي الفاضلة از علي بن حسين بن علي بن محمد بن الوليد در فضل روز و شب 27 رجب، شب نيمه ي شعبان و شب قدر در ماه رمضان. رسالة الابانة و التصريح في معني صلاة التسبيح از جعفر بن محمد بن حمزه در سه باب. رسالة الايضاح و التبصير في فضل يوم الغدير از حسين بن علي بن محمد. رسالة الايضاح و التبيين في کيفية تسلسل ولادتي الجسم و الروح از علي بن محمد. رسالة تحفة المرتاد و غصة لاضداد از او در رد فرقه ي «مجيديه» (10) و اثبات امامت طيب. رساله ي في معني الاسم الاعظم منسوب به او، مشتمل بر توصيف منظوم و منسوب به اميرالمؤمنين از اسم اعظم بشکل [* ااآم ه اااآه ما]. رساله ي تأويل الحروف، المعجم منها و المهمل از جعفر بن منصور اليمن.
الرسالة الجامعة منسوب به احمد بن عبدالله بن اسماعيل بن جعفر صادق (عليه السلام)، امام مستور و احتمالاً اثر داعيان او و همان مؤلفان رسائل اخوان الصفا. اين رساله، متن متوسط و در نتيجه خلاصه تر از آن رسائل است. (11) ترتيب مطالب کتاب، مطابق ترتيب رسائل کامل اخوان الصفا، مشتمل بر 52 رساله در چهار قسم است: رياضية تعليمية، چهارده رساله؛ جسمانية طبيعية، هفده رساله؛ نفسانية العقلية، ده رساله؛ ناموسية الهية و شرعية دينية، يازده رساله.
المجالس المؤيدية اثر مؤيد في الدين شيرازي (ت. 470 هـ . ق) شامل هشتصد مجلس در هشت مجلد. (12) حاتم بن ابراهيم حامدي (ت. 596 هـ . ق) داعي طيبي، اين مجالس را بر اساس موضوع، در کتابي دو جلدي با عنوان جامع الحقائق با هجده باب تلخيص و تنظيم کرده است. مجدوع اين بابها را معرفي کرده است که براي نمونه باب پنجم به اميرالمؤمنين (عليه السلام) اختصاص دارد و شامل 108 فصل است.
با معرفي اين کتاب، مجدوع کتابهاي علم باطن- که بايد بر اساس ترتيبي معين خوانده شود- را پايان ميدهد. نکته قابل توجه اينکه او تقدم و تأخر را در اين ترتيب جايز اما در گرو اجازه کسي دانسته که داراي امر و اجازه است.

فصل هشتم: کتابهاي باطني غيرمرتب از طبقه پايين

در فصل بعد کتابهايي که ترتيبي در مطالعه آنها مطرح نشده است، معرفي شده اند. البته اين گروه از منابع هم از ديد مؤلف به دو گروه اعلي و دون تقسيم شده اند و وي صلاح دانسته تا اول گروه دون را بياورد و بعد گروه اعلي، زيرا طالبان حکمت، با مطالعه متون گروه پايين و ارتقاي علمي توانايي مطالعه متون بالاتر را خواهند يافت:
الاقوال الذهبية في الطب النفساني از حميدالدين احمد در رد الطب الروحاني زکرياي رازي. کتاب شامل دو باب و دوازده قول است و قول اول به تکميل پاسخهاي ابوحاتم رازي به زکرياي رازي در باب نبوت و امامت است و مابقي اقوال در رد طب روحاني او.
في المنقولات من کتب الحقائق از اهل بيت صلوات الله عليهم در مباحث فرقه سليمانيه. از نقل مجدوع از عبارت آغازين که نقلي از کتاب الذخيرة است و همچنين از عنوان کتاب بر مي آيد که اين اثر منتخبي از کتابهاي اسماعيليه است.
رساله ي الزبور في معني «نورعلي نور» اثر يکي از حدود در مناقب نورالدين، داعي سي و هفتم از دعوت داوودي در هند (ت. 1130 هـ. ق).
رسالة النخب الملتقطة و الزبد الماخوذة عن اولياء الله از سليمان بن سيدي حسن (ت. 1005 هـ . ق) معاصر داوود بن عجب شاه. اين رساله هفت باب با 28 فصل دارد. مجدوع از مؤلف رساله با لقب «لعين» ياد کرده و آن را اثري مابين تأليف و تصنيف و در عين حال کتابي عجيب و جامع دانسته است. نکته قابل ذکر، منقولات فراواني است که از سخنان حضرت امير، اغلب از نهج البلاغه آمده است.
رسالة في تأويل احاديث النبي صم از ابراهيم هندي در سي مجلس که هر مجلس شامل چهل حديث است. آنچه در دست مجدوع بوده است، تنها هشت مجلس نخست کتاب است.
نکته: اطلاق کتاب يا رساله بهر اثر نميتواند ملاک دقيقي از حجم يا اهميت کتاب باشد. از اينرو مثلاً همين رساله ي ابراهيم هندي، شامل سي مجلس با شرح 1200 حديث است.
اثبات النبوات از ابويعقوب سجستاني در هفت مقاله ي دوازده فصلي، کتابي مفصل در موضوع نبوت و پيامبران الهي به همراه عقايد خاص اسماعيليه درباره ي دور و ختم نبوت به قائم و مسائلي در باب نماز و روزه و قرآن.
رسالة نبراس الطروس في معرفة النفوس تأليفي بدستور آدم بن طيب شاه در شناخت نفس، برگرفته از کتابهاي مشهوري چند چون: تنبيه الهادي و المستهدي، المصابيح، تاج العقائد، الرسالة الوضيئة، مجموع التربية و رسائل اخوان الصفا، ايوانف کتاب را تأليف خود آدم دانسته است. (13)
رسالة الامن من الحيرة، در 23 باب، درباره ي دنيا و افلاک و بدن و ارتباط اينها و نيز مقياس صحت اديان و اثبات اسلام و درباره ي قرآن. اين رساله در ميان مجموعه يي منسوب به سجستاني موجود است. (14)
رساله ي مفاتيح النعمة از قاضي نعمان درباره ي امتحان خلق در جان و مالشان در شرح آيه ي 111 از سوره ي توبه.
الفرائض و حدودالدين از جعفر بن منصور اليمن در شرح بعضي از آيات و سور.
رسالة المراتب المحيط باشرف المذاهب در دوازده مرتبه که از اوصاف فرقه ي ناجيه شروع و با شرح و تأويل آيات و احاديث ادامه يافته است.
رسالة الموازين از ابويعقوب سجستاني در نوزده ميزان با نگاهي به موضوعاتي چون حق، برهان، مبدع و توحيد، امر، عقل، فروع، نطقاء، اساسها، ائمه، قائم و ثواب.
رساله ي شهادة الشاهدين العادلين در اين اثر مجهول المؤلف- که مجدوع خود آن را کتابي عجيب و مشتمل بر امر غريب دانسته است- به بحث در دو موضوع انسان کبير و انسان صغير بعنوان دو شاهد عادل پرداخته شده که مطابق قول اهل حق (يعني اسماعيليه) و مخالف نظر ساير فرق است.
رساله ي تأويل سورة النساء از جعفر بن منصور اليمن. الشواهد و البيان در اثبات مقام اميرالمؤمنين (عليه السلام) و امامان از نسل او و حدود دعوت با استناد به آيات قرآن و قصص انبيا از او.
المجالس حاتم بن ابراهيم در سيزده مجلس، اغلب در موعظه و نصيحت. تحفة المستجيب ابويعقوب اسحاق بن احمد در دو جزء درباره ي باري تعالي، امر، کلمه، عقل، قلم، سابق، قضاء، هيولا، شمس، نفس، لوح و … . الرسالة المکنونة از زيد بن محمد، معاصر الحاکم فاطمي، در دو جزء بيشتر شامل تأويل آيات قرآن کريم. سلم النجاة از ابويعقوب سجستاني که آن را براي نجات در آخرت تأليف کرده است. در سبيل معارف، توالي عبارت است از ايمان به خدا، ملائکه، کتابها، رسل، يوم الآخر، برانگيخته شدن پس از مرگ، بهشت و دوزخ. رساله ي سرائر المعاد و المعاش از او در هفت فصل- بقول مجدوع- غامضة التصور!
سمط الحقائق، ارجوزه يي مشتمل بر اسراري از دقايق، تصنيف قاضي علي بن حنظله محفوظي (ت. 626 هـ . ق)در توحيد و خلقت و معاد و ديگر حقايق. مجدوع شعري هم در وصف کتاب نقل کرده است. رسالة الاحسان في خلق الانسان در پنج فصل، منسوب به همان علي بن حنظله. رسالة منيرة البصائر از داعي، خطاب بن حسن بن ابي الحفاظ (ت. 533 هـ . ق)، در پاسخ به سؤالاتي درباره ي توحيد و امامت و معاد و غيره و رسالة النفس نيز از او در سه باب. رسالة احياء مراسم الدين از يکي از داعيان در اثبات امامت طيب و شرح فوق ميان دو فرقه «طيبيه» و «مجيديه» و اسراري ديگر، التذکرة حاتم بن ابراهيم مشتمل بر گزيده يي از اسرار علوم مبدأ و معاد و … . رسالة جلاء العقول و زبدة المحصول از علي بن محمد بن وليد (ت. 612 هـ . ق)در سه باب با 22 فصل. در نقل مجدوع از آغاز کتاب، مؤلف به رساله ي ديگرش موسوم به مختصر الاصول اشاره کرده که بشرح اعتقادات سه فرقه اهل خلاف پرداخته است و در جلاء العقول با شرح عقايد اهل حق (اسماعيليه) به تکميل آن پرداخته است.
رسالة النفس از ذويب بن موسي در شناخت جسم و نفس و غيره. مجدوع از فوايد ديگري در کتاب ياد ميکند که امکان کتابت آن نيست. گويا اين هم يکي از مواردي است که بدليل سرّي بودن، مصلحت در کتمان آن بوده است.
رسالة المفيدة في ايضاح ملغز القصيدة، از علي بن محمد که شرح قصيده يي است از بوعلي سينا و نيز کلامي در علت کراهت مردم از مردن و محبتشان به بقا. کتاب کليله و دمنه که نام ديگرش کتاب «برهان» ميباشد و درباره ي توحيد، وصف زمين، سرّ خالق و حکمت او بصورت رمزي و تلويحي نگاشته شده است.
ضياء العقول از محمد بن علي بن يزيد در پاسخ به يک سؤال. رساله ي الابتداء و الانتهاء از مؤيد في الدين در ذکر ابداع و عقل و نفس و قائم و … . رساله ي الزاهرة في معرفة الدار الاخره، از احمد بن ابراهيم در هفت باب، شناخت قبر، منکر و نکير، مبشر و بشير، الروضة، حضرة و بهشت و دوزخ. رسالة الابتداء و الانتهاء از مفضل بن عمر به روايت از امام صادق (عليه السلام). مطالب کتاب در حدي است که مجدوع اشارات و رموز آن را تنها براي مخاطب آن (مفضل) و حدودي مثل او قابل درک و شناخت ميداند.
الرسالة النعيم از خطاب بن حسن (ف. 533 هـ . ق)در ذکر ماده و تأييد. وي در مقدمه از ده فصل باضافه ي فصلي در امامت سخن گفته، اما پيش از مرگ تنها چهار فصل را نوشته بود. (15) رسالة لمع الانوار و نبذ الاسرار، منسوب به محمد بن طاهر بن ابراهيم در اثبات برتري نسل اسماعيليه و انتقال امامت در ميان ايشان و رد بر مخالفان با حجت و برهان. اين اثر منظوم است و مؤلف پس از هر بيت بشرح آن پرداخته است. رساله ي شرح المعاد از مؤيد في الدين شيرازي در باب نفس ناطقه و نفس حسيّه و رابطه ي آندو با هم در خالص شدن نفس حسي. کتاب شريف في الحقائق که به المجموع الشريف في الحقائق نيز موسوم است؛ (16) شامل مطالب مختلف است که با کيفيت خلقت نفس شروع ميشود و از ساير منابع مانند المصابيح الزاهرة، الانوار اللطيفة، مجموع التربية والمسائل في الحقائق نيز بهره برده است.

فصل نهم: کتابهاي سؤال و جواب در علم باطن (17)

مجدوع به اين نکته اشاره ميکند که با وجود امکان برتري هر اثر بر ديگري، مجموعه ي آثار اين بخش متعلق به طبقه ي بالايي از منابع باطني است. وي دوباره يادآور شده که کوشيده تا در حد توان علمي و شناخت خود، هر فصل را بترتيب رتبه آن ذکر کند تا منابع هر فصل بالاتر از سطح منابع فصل قبل و پايينتر از سطح منابع فصل بعد باشد.
همانطور که از عنوان اين فصل برمي آيد، مجدوع به آثاري اشاره کرده است که با هدف پاسخگويي به پرسشهايي تأليف شده است. پاسخ به اين سؤال که آيا تمامي اين پرسشها از سوي پرسشگراني حقيقي صورت گرفته، اندکي دشوار است و با قرائني چون متن مقدمه مؤلفان، ميتوان به جواب رسيد. در مجموع از دل عناوين مسائل- که از طريق مجدوع بدست ما رسيده است- ميتوان با دغدغه ها وديدگاههاي مؤلفان و پرسشگران احتمالي آشنا شد.
رسالة الايضاح و البيان في الکشف عن مسائل الامتحان از حسين بن علي بن محمد که شامل 25 مسئله در مسائل فقهي و اعتقادي و شرح برخي از آيات و روايات است. مجدوع بنحوي به معرفي همه ي اين مسائل پرداخته که تقريباً خلاصه ي کاملي از آن را بدست داده است و در اين مورد ديگر از قالب معرفي اثر بتنهايي، خارج شده است. از عدم نقل مسئله ي سيزدهم اين احتمال وجود دارد که مانند موارد مشابه ديگر، محتواي آن با نظر مجدوع و دعوت داوودي در تضاد بوده است. از اين وصفي که مجدوع ارائه کرده، برمي آيد که دست کم بعضي از مسائل حالت مناظره يي و يا حتي ان قلتي دارد که مؤلف خود پرسشي مطرح ميکند و جواب ميدهد و باز به پاسخ ايراد ميگيرد و خود آن را رد ميکند. از اينرو بنظر نميرسد در پاسخ به سؤال فرد يا گروه خاصي بوده است؛ يعني در واقع، اين شيوه ي نگارش اثر است که بصورت پرسش و پاسخ انتخاب شده است.

فصل دهم: کتابهاي سؤال و جواب در باب حقايق (در نسخه چاپي مصحح)

فصل دهم بتصريح مصحح، در نسخ خطي فهرست مجدوع نبوده است و منزوي بقصد توضيحي براي ترتيب منابع، اين فصل را از جانب خود افزوده و عنوان کتابهاي سؤال و جواب در باب حقايق (18) را بر آن نهاده است. با دقت در اين بخش مشخص ميشود که فصل جديدي آغاز نشده است. اول به اين دليل که برخلاف ساير فصول، مجدوع توضيح و مقدمه يي نياورده است. از سوي ديگر، در فصل پيشين- بزعم مصحح- تنها يک کتاب معرفي شده است. بنظر ميرسد اگر در عبارت «و منها کتب المسائل في الحقايق و جواباتها …»- که مصحح بعنوان مقدمه ي فصل تصور کرده است- بجاي کلمه ي کتب، کلمه ي کتاب قرار گيرد، مشکلي که بر اثر يک اشتباه در نوشتن يا خواندن کلمه رخ داده رفع ميشود. از اينرو، اين کتاب در واقع دومين کتاب فصل نهم است با عنوان المسائل في الحقايق و جواباتها شامل چند جزء يا بخش که همه ي آنها در متن مصحح کتاب بصورت عنوان يک اثر مستقل حروفچيني شده است. اولين آنها شامل سيزده مسئله با عبارت «و اول ما فيه:» معرفي شده است که ضمير فيه بايد به کتاب برگردد نه به فصلي که عنوانش در نسخه ها نيست. بخش بعدي کتاب، شامل هشت مسئله است که معرفي آن بصورت «ثم بعدها مسائل و جواباتها» آغاز شده است. همينطور بخش بعدي «ثم بعدها عشر مسائل و جواباتها» و «ثم بعدها عشرون مسئله». همانطور که مشخص است، ابتداي هر يک از اين بخشها «ثم» آمده است که بيانگر ترتيب هر بخش در کتاب است. تأييد اين مطلب، معرفي کتاب بعدي است که بنا بر روش مجدوع در معرفي خود، با کلمه ي «منها» آغاز شده است که ضمير «ها» اشاره به طبقه ي مورد نظر در فصل مربوطه، يعني فصل نهم است.
با اين شرح ميتوان حدس زد و حتي با اطمينان گفت: نسخه ي مجهول المؤلف کتابي که پوناوالا با عنوان المسائل في الحقايق و اجوبتها بدون هيچ توضيحي نام برده است (19)، بايد همين کتاب المسائل في الحقايق و جواباتها باشد که بخاطر اشتباه رخ داده در متن چاپي فهرست مجدوع، مورد غفلت ايشان هم قرار گرفته است. نسخه هاي کتاب بصورت کامل يا با اضافات و يا بخشهايي از آن موجود است. (20) يکي از نسخ حاوي متن اين کتاب، نسخه ي امبروزيانا است که بهمراه چند مجموعه ديگر از مسائل و چند کتاب و رساله ي ديگر بوده و اشتروتمان همه ي مطالب نسخه را با عنوان اربعة کتب اسماعيلية تصحيح و منتشر کرده است. (21) اين نسخه ي کتاب نه مجموعه مسئله ي ديگر هم دارد که در نسخه ي موجود در دست مجدوع نبوده است.
رسالة ضياء الالباب المحتوي علي المسائل و الجواب از علي بن محمد بن وليد با 32 مسئله. بنابر متن منقول از مقدمه، مؤلف در آغاز، خطاب به پرسشگر توضيحاتي ارائه کرده است که از آن ميان، يکي تأکيد او بر اشتمال پاسخهاست بر حقايق پنهان و اسراري که تنها فرد شايسته و برگزيده، مخاطب آن است. توضيح ديگر، اشاره ي او به برادر فقيهش، محمد بن ابراهيم بن ابي عمر بعنوان نگارنده (منشي) اين رسائل است. مجدوع هم با تأکيد بر محتواي خاص مسائل، از شرح کامل آن خودداري و فقط بمعرفي اجمالي اکتفا کرده است و هم بخاطر عدم اطاله ي فهرست و هم بدليل احتمال آشکارشدن اسرار آن مطالب. مطالبي که در موضوعاتي از قبيل توحيد، نبوت، امامت، معاد و مانند آن است. از ويژگيهاي اين کتاب، منقولاتي است که از منابع پيش از خود داشته؛ بويژه کتاب شجرة اثر ابوتمام که درباره ي متن و مؤلف آن نکات مهم و متفاوتي مطرح است. (22)
نگاهي به منابع ذکر شده در هر طبقه- فصل، نشان ميدهد که در اغلب موارد، کتابهايي که شامل منقولاتي از منابع متقدم اسماعيلي بوده اند در طبقه يي پايينتر از طبقه ي خود آن منابع قرار دارند. در صورت صحت تعميم اين مطلب، ميتوان گفت که چنين آثاري، در واقع حکم منتخباتي براي طلاب و علاقمندان سطوح پايينتر بوده است که با رسيدن به مراحل بعدي، مجاز به مطالعه ي متون اصلي بوده اند. البته طبيعي است که برخي از اين منقولات، بخصوص در منابع سيره و تاريخ، لازمه ي تدوين آثار بوده است و لزوماً بحث رعايت ترتيب دعوت سري در آنها مطرح نبود.
تسع و تسعين مسأله و جواباتها في الحقائق. همانطور که از نامش برمي آيد، شامل 99 پرسش و پاسخ است. مجدوع بسيار مختصر، عناوين يا بعبارت ديگر، موضوعات اين پرسشها را ذکر کرده اما نام مؤلف کتاب را نياورده است. ما اکنون ميدانيم که اين اثر متعلق به ابراهيم بن حسين حامدي (ت. 557 هـ . ق) است. (23) ضياء البصائر و زبدة السرائر از ادريس عمادالدين در پاسخ به نُه پرسش مطروحه از جانب دو شيخ فاضل درباره ي توحيد و خلقت و امامت و … روضة الحکم الصافية و بستان العلوم الوافية از علي بن حاتم بن ابراهيم حميدي با هفده مسئله در عقايد و مانند آن. رسالة لب المعارف از علي بن محمد با هفت سؤال درباره ي قائم و شريعت در زمان او و … رسالة حدائق الالباب از محمد بن طاهر با 28 مسئله در زمينه ي توحيد، معاد، قرآن و … . المسائل التي اجاب عنها سيدنا محمد بن طاهر حارثي (ت. 584 هـ ق) که از کتاب مهم المجموع في التربية او پيشتر ياد شد. اين اثر شرح چهارده سؤال از رسائل اخوان الصفا است و چنانکه در عنوان برخي از نسخ آن آمده است، پرسشگر، منصور بن محمد بن ربيع بوده است. (24) رسالة زهر بذر الحقائق از حاتم بن ابراهيم درهجده مسئله حول خلقت، افلاک، آخرت و … . (25) کتاب الرياض حميدالدين کرماني، نام کامل آن الرياض في الحکم بين الصادين صاحبي الاصلاح و النصرة است که داوري کرماني ميان اثر ابوحاتم رازي و ابويعقوب سجستاني ميباشد، کتاب در ده باب، با 157 فصل است. (26) مجدوع در وصف کتاب الايضاح شعر عبدالقادر بن مولي خان صاحب، با مطلع: کتاب الرياض رياض النعيم و شعر استادش لقمان جي با مطلع: يا حبذا الموسوم بالرياض را آورده است. لباب الفوائد و صفو العقائد از علي بن محمد بن وليد در مبدأ و معاد. مجموع الحقائق گردآمده ي يکي از حدود دعوت که سخنان امامان و داعيان را در هفت باب گردآورده است. مجدوع پس از شمردن ابواب، يکايک منابع منقولات را ذکر کرده است؛ براي مثال در بابهاي اول، چهارم و پنجم از سخنان حضرت امير (عليه السلام) مواردي ذکر شده است. تأويل الزکاة از شريفترين آثار جعفر بن منصور يمن در باب رسالت، امامت و ديگر اسرار و فوايد پوشيده در آيات و احاديث و مانند آن. تحفة القلوب و فرجة المکروب از حاتم بن ابراهيم در پاسخ سؤال يکي از برادران درباره ي شرح اسامي حدود زمانش. بعضي نسخ در ادامه، عنوان «… في ترتيب الهداة و الدعاة» برخود دارند. کتاب با هدف معرفي داعيان يمن از زمان مستنصر تأليف شده اما پيش از اين، به مباحث مختلفي از مراتب دعوت، توحيد، نبوت و امامت تا فضايل نبي و وصي و شيعيان پرداخته است. شعر لقمان بن حبيب درباره ي کتاب چنين آغاز شده است:
يا حبذا کتاب تحفة القلوب و فرجة المکروب من کل الکروب.
مجالس الستون از ابوالبرکات بن بشر حلبي، صاحب کرسي دعوت و رتبه ي بابي در زمان آمر. بيشتر مجالس او با پند و اندرز آغاز و ختم شده و مجدوع مجالس را يک به يک معرفي کرده که در برخي از مجالس پاسخ سؤالي و در بخشي، معرفي مستودعان و مستقران قرار گرفته است. مجدوع شعر استادش را نيز آورده است:

يا حبذا المجالس الستون *** في حکمة منها حوت فنونا

الفترات و القرآنات العشرة از جعفر بن منصور يمن در چهار جزء که بنام الجفر الاسود و نيز الجفر لمولانا علي بن ابيطالب هم ناميده شده است. اما در نسخ موجود کتاب از غيبت طيب که در 534 هـ . ق رخ داده سخن رفته است که حکايت از تدوين آن در قرن ششم داد بطوري که نسبت آن به جعفر بن منصور (ت. 302 هـ . ق) مورد ترديد قرار ميگيرد مگر آنکه از افزوده هاي پسينيان باشد. در منقولات مجدوع از وسط کتاب، از دو کتاب الحدثان و الفترات و القرانات سخن رفته و اينکه کتاب دوم هفتاد جزء پر برگ داشته است و مؤلف از آنها برگرفته و بر آن افزوده است. همچنين از مخاطب قراردادن فرد پرسشگري بعنوان برادر، مشخص است که کتاب در پاسخ سؤالاتي گردآمده است. گويا همين نکته از ديد مجدوع محل کتاب را در اين فصل تعيين کرده است. (27)
الابتداء و الانتهاء ابراهيم بن حسين حامدي. رسالة ضياء الحلوم و مصباح العلوم از علي بن حنظلة با چهار باب در توحيد و مبدأ و معاد. مجدوع پس از شرح ابواب به اهميت کتاب اشاره کرده که با توجه به برتري کتاب الانوار اللطيفة، يکي از اهل علم، ضياء العلوم را اخت انوار اللطيفه خوانده است.
مفاتيح النعمة و نيز موسوم به مفاتيح الکنوز از حاتم بن ابراهيم در جواب سؤالات يکي از برادران. از مسائل مورد بحث در اين اثر ميتوان از رد اينکه مهدي از اولاد امام حسن مجتبي (عليه السلام) است، شرح روايات امامان مانند اميرالمؤمنين در توحيد و غير آن نام برد. گفتني است که نسخه موجود در دست مجدوع، بتصريح خودش از آغاز افتادگي داشته است.
المسألة و الجواب اثر يکي از معاصران مستنصر فاطمي با بيست مسئله در باب تأويل.

فصل يازدهم (در کتاب چاپي مجدوع)

کتابهاي مربوط به بالاترين طبقه در علم باطن در اين فصل معرفي شده است که تنها شامل کتاب زهرالمعاني از ادريس عمادالدين با 21 باب در توحيد و معرفت وعالم جسم و روح است. باب چهاردهم تا شانزدهم کتاب، در سيره ي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)، اميرالمؤمنين (عليه السلام)، فاطمة زهرا (سلام الله عليها) و … است.

فصل دوازدهم (در کتاب چاپي مجدوع)

پس از معرفي کتاب فوق که گمان ميرود متعلق به فصل قبل باشد، مصحح وارد فصل بعد ميشود که با عنوان فصل دوازدهم از آن ياد کرده و همانند قبل و طبق تصريح مصحح در پاورقي، در نسخ کتاب هم عنوان «فصل» نيامده و مصحح خود آن را افزوده است.
اين بخش انتهايي، ادامه طبقه ي قبلي است که در مطالعه ي کتابهاي معرفي شده در آن، رعايت ترتيب خاصي مورد توجه نيست:
انواراللطيفه از محمد بن طاهر، الذخيرة از علي بن محمد بن وليد، رسالة المعاد از حميدالدين کرماني، اسرار النطقاء از جعفر بن منصور يمن، سرائر النطقاء نيز از او. الشموس الظاهرة از حاتم بن ابراهيم که البته مجدوع از مؤلف نام نبرده است. رسالة المعاد و التوحيد، الرسالة الواعظة، المصابيح الزاهرة، کنزالولد از ابراهيم بن حسين الادوار و الاکوار في الحقائق از حسين بن علي، النورانية معروف به بالبلاغ الکبير، تأويل امثال القرآن از جعفر بن منصور يمن، الکثائف و اللطائف، حداثة الارواح في تأليف الارواح از سيدنا المکرم، المعارف العقلية، ايقاع صواعق الامام، صحف هرمس و کتاب البلاغ از محمد بن زيد، داعي الزيز بالله فاطمي، راحة العقل از حميدالدين کرماني مشتمل بر هفت سور که هر کدام هفت مشرع دارند بجز سر هفتم که چهارده مشروع دارد. ايقاع صواعق الارغام، صحف هرمس و رسالة في معني الحادثة علي الامام.
در اينجا فهرست مجدوع بپايان رسيده است.

نتيجه

بررسيهاي کتابشناسي از جمله کارهاي پژوهشي است که مورد کم لطفي و کم توجهي اهالي تحقيق است. توجه به تدوين فهرست منابع، يکي از مهمترين فعاليتهاي مسلمانان از قرون نخستين بوده است. آثار کساني چون ابن نديم، پس از گذشت بيش از هزار سال از تدوينشان، هنوز هم تازگي و ارزش خاصي دارند.
فهرست منابع مورد توجه اسماعيليان که توسط مجدوع تدوين شده، نمونه يي از اين آثار است که افزون بر ويژگيهاي فوق، شاخصه ي ديگرش معرفي متوني است که کمتر مورد توجه و در دسترس ساير مسلمانان بوده است. همچنين تأکيد او بر تنظيم ترتيب معرفي آثار بر اساس ترتيب مراحل آموزش در سنت تعليمي اسماعيليان، گامي فراتر از يک فهرست نويسي عادي است. بهمين دليل، اين اثر منبعي براي شناخت اين مراحل و تقدم و تأخر آنهاست.
بعلاوه، بعنوان ويژگي مشترک فهرستها، فهرست مجدوع هم يکي از منابعي است که براي شناخت متون مفقود که امروزه نشاني از آنها در دست نيست، بسيار ارزشمند است. بخصوص که او درباره ي برخي از منابع مهم، فهرست کاملي از مندرجات را آورده است. مقايسه و تطبيق آنچه درباره ي عيون الاخبار ادريس عماد الدين آورده، شاهدي بر اين مدعاست.
بررسي انجام شده در سراسر کتاب، حاکي از وجود موضوعات بکر پژوهشي است که بر اساس اين به برخي از ظرافتها و ويژگيهاي تأليف مجدوع و ديدگاههاي او اشاره شده است.

پي‌نوشت‌ها:

1. دانشجوي دکتري تاريخ و تمدن ملل اسلامي دانشگاه تهران
2. فهرسة الکتب و الرسائل و لمن هي من العلماء و الائمة و الحدود الافاضل، ص 120، 175 و 176، 206.
3. کتاب به سال 1967. م. در بيروت بکوشش عارف تامر بچاپ رسيده است.
4. محمد کامل حسين در قاهره کتاب را تصحيح و منتشر کرده است.
5. Ibid,p. 65.
6. تصحيح منقح اين کتاب بر اساس يازده نسخه خطي در سال 2000. م توسط اسماعيل پوناوالا در بيروت منتشر شده است.
7. تصحيح اين کتاب در سال 1965 م. توسط مصطفي غالب در بيروت منتشر شده است.
8. مجموعه ي رسائل الکرماني، تحقيق مصطفي غالب، بيروت، المؤسسه الجامعيه للدراسات و النشر و التوزيع، ط2، 1407 ق. 1907م.
9. مجدوع ميگويد: يکي از حدود معاصر حاکم.
10. نام ديگر فرقه حافظيه از شاخه هاي اسماعيليه، براي توضيح بيشتر.
ر.ک: Daftari, F.op.cit,p.238.
11. چاپ مصحح کتاب در 1949 .م توسط جميل صليبا و بر اساس نسخ متعدد توسط مصطفي غالب در بيروت به سال 1981.م. براي بار دوم، منتشر شده است. براي شرحي از رسائل اخوان الصفا، ر.ک: فهرسة الکتب و الرسائل و لمن هي من العلماء و الائمة و الحدود الافاضل، ص 157 و 158، پاورقي علينقي منزوي.
12. مجلد اول و سوم را مصطفي غالب در بيروت منتشر کرده است. براي ساير چاپها و گزيده ها.
ر.ک: 131.& Ibid,pp.130
13. Ivanow, W.op.cit,p.90, No 309.
14. Poonawala, I.k, op.cit, p. 321.
15. همان، ص 328.
16. همان، ص 321.
17. فهرسة الکتب و الرسائل و لمن هي من العلماء و الائمة و الحدود الافاضل، ص 207-223.
18. همان، ص 224 ببعد.
19. Ibid,p.330.
20. همان، ص 326.
21. Herausgegeben won R. Strothmann, Gnosis- Texte der Ismailiten, Gottingen, 1943.
22. Daftari, F. op.cit, pp. 108,107.
23. فهرسة الکتب و الرسائل و لمن هي من العلماء و الائمة و الحدود الافاضل، پاورقي ص 327؛
Poonawala, I.k, op.cit,pp.142.
24. Ibid, p. 149.
25. عادل العوا اين رساله را ضمن منتخبات اسماعيليه، ص 155-180 بچاپ رسانده است.
26. عارف تامر کتاب را در 1960 م. در بيروت بچاپ رسانده است.
27. فهرسة الکتب و الرسائل و لمن هي من العلماء و الائمة و الحدود الافاضل، ص 256 و 257؛
Ibid,pp. 73-74.

منابع تحقیق:
منابع فارسي:
1. آقابزرگ تهراني، الذريعة الي تصانيف الشيعة، بيروت، دارالأضواء، 1403 هـ . ق.
2. ابن بطوطه، تحفة النظار في غرائب الامصار وعجائب الاسفار، تحقيق عبدالهادي التازي، رباط، اکاديميه المملکه المغربيه، 5 ج، 1417 هـ .ق.
3. حاجي خليفه، مصطفي بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامي الکتب و الفنون، بيروت، داراحياء التراث العربي، بي تا.
4. قضاعي، محمد بن سلامه، دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشيم من کلام اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب کرم الله وجهه، تصحيح حسن سويدان السماحي، دمشق، دارالقلم، 1424 ق.
5. کراچکوفسکي، ايگناتي يوليانوويچ، تاريخ الادب الجغرافي العربي، ترجمه صلاح الدين عثمان هاشم، قاهره، لجنة التأليف و الترجمة و النشر، 1963 م.
6. کرماني، حميدالدين، راحة العقل، تحقيق مصطفي غالب، بيروت، دارالاندلس، 1983 م.
7. مجدوع، اسماعيل بن عبدالرسول، فهرسة الکتب و الرسائل و لمن هي من العلماء و الائمة و الحدود الافاضل، بکوشش علينقي منزوي، تهران: منشورات مکتبة الاسدي، 1344 ش.
منابع انگليسي:
1. Daftari, F. The Ismailis: their History and Doctrines, New york, Cambridge University press,2007.
2. Herausgegeben won R. Strothmann, Gnosis- Texte der Ismailten, Gottingen, 1943.
3. Halm, Heinz, The Fatimids and their Traditions of Learning, Ismaili Heritage Series, 2. London: I.B. Tauris in association with Institute of Ismaili Studies, 1997.
4. Ivanow, w. Ismaili Literature: A Bibliographical Survey, Tehran, 1963.
5. Poonawala, I.k, Bibliography of Ismaili Literature, Los Angeles, 1977.
منبع مقاله :
پورحسن، قاسم؛ (1390)، حکمت شيعي؛ باطنيه و اسماعيليه، تهران: بنياد حکمت اسلامي صدرا، چاپ اول