خانه » همه » مذهبی » منتهي الآمال

منتهي الآمال

منتهي الآمال

و بعد چنين مي گويد اين فقير بي بضاعت و متمسک به اَذيال اهل بيت رسالت، عباس بن محمدرضا القمي ختم الله لهما بالحسني و السعاده که چون به مقتضاي اخبار بسيار، ثابت شده که از اعظم طاعات و اشرف قربات، احياي احاديث ائمه دين و مقربان حضرت رب العالمين و گريستن بر بلايا و محن آن سادات مظلومين است… .

6db3351d e133 47f4 90d9 93831b187b33 - منتهي الآمال

191721 - منتهي الآمال
منتهي الآمال

 

نويسنده: وحيدرضا نوربخش

 

و بعد چنين مي گويد اين فقير بي بضاعت و متمسک به اَذيال اهل بيت رسالت، عباس بن محمدرضا القمي ختم الله لهما بالحسني و السعاده که چون به مقتضاي اخبار بسيار، ثابت شده که از اعظم طاعات و اشرف قربات، احياي احاديث ائمه دين و مقربان حضرت رب العالمين و گريستن بر بلايا و محن آن سادات مظلومين است… .
لهذا به خاطر داعي رسيد تأليف کتابي در ذکر ولادت و مصائب حضرت سيدالمرسلين و عترت طيبين آن جناب- صلوات الله عليهم اجمعين – و ذکر قليلي از فضايل و مناقب و اخلاق آن بزرگواران، تا مؤمنان بخواندن و شنيدن آن، به ثواب احياي احاديث ايشان فايز گردند و به محزون بودن و گريستن بر مصائب عظيم ايشان، به درجات مقربين رسند. پس اين کتاب شريف را در کمال ايجاز و اختصار جمع نموده و ناميدم آن را به « منتهي الآمال في تواريخ النبي و الآل» و مرتب گردانيدم آن را بر چهارده باب، به عدد مقربان حضرت رب الأرباب.
آنچه در بالا آمد، برآمده از بيان گرم و شيرين و خامه دلکش پيري است از تبار پاکان اهل دل و مرشدان با ذوق که عمر شريفش را بر سر احياي معارف ناب محمدي گذاشت و آنچنان رهزن دل و دين اهل بشارت گشت که نامش و اثر جاودانش براي هميشه، در کنج تاقچه دل و خانه جا خوش کرده تا بدان جا که کمتر منزلي است که صاحب « مفاتيح» را نشناسد و از اين جهت، کم از خواجه شيراز ندارد.
اما اين مقال، در صدد برآمده تا اثر ديگري از محدث قمي را- که کمتر از « مفاتيح» او نزد عموم شناخته شده است-، معرفي کند. وي حماسه اي در عرصه احياي انديشه شيعي آفريد و با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلامي- که در صلاحيت و توانمندي علمي و عملي او بود-، به تدوين تاريخ اسلام با نام « منتهي الآمال» همت گماشت كه يك دوره تاريخ تحليلي و مستند است. كتاب «منتهي الآمال»، از کتب ارزشمند و با قدر و قيمت جهان تشيع محسوب مي شود که به عنوان کتابي موجز و در عين حال کامل، به معرفي شرح حال و احوال ستارگان فروزان آسمان عصمت و امامت(ع) مي پردازد.
اين کتاب، در چهارده باب فراهم آمده که هر باب آن، به يکي از معصومان اختصاص دارد.
باري اين کتاب شريف و ماندگار، ويژگي هاي بي شماري در خود دارد که از دير زمان تاکنون، عموم مردمان از آن بهره ها برده و خواص اهل علم، خوشه ها چيده اند.
اين کتاب، تاريخي مستند و متقن از زندگاني چهارده معصوم و فرزندان و اصحاب به دست مي دهد و از آن جا که نويسنده آن، محدث، تاريخدان و متخصص فن است، به خوبي مي توان بر گفته هاي او در اين کتاب، اعتماد و به آنها استناد کرد. اين نوشتار مختصر، حوصله آن را ندارد تا به دقت، همه ويژگي هاي والاي آن را بر شمارد؛ اما اشاره به يک نکته، خالي از لطف نيست: از آن جا که حاج شيخ در ادبيات فارسي و عربي، دستي تمام داشته است، چنان نثر زيبا و فاخر و اديبانه اي را در اين کتاب به کار گرفته است که خواننده خوش ذوق را مسحور خود مي کند.
حاج شيخ همچنين براي اين کتاب که در دو مجلد سامان داده است- تتمه و تکمله اي نگاشته به نام « تتمة المنتهي» در آن، به صورتي مختصر، به شرح حال خلفا و پادشاهان از ابوبکر تا آخرين خليفه عباسي« مستعصم بالله» پرداخته است. اين کتاب نيز خوش بختانه اکنون در دست است و به صورت هاي مختلفي به چاپ رسيده است.
در پايان، معرفي اجمالي محدث قمي( ره) و آشنايي با ديگر آثار شريفش، خالي از لطف به نظر نمي رسد.
حاج شيخ عباس قمي، از علما، مورخان و محدثان عصر حاضر محسوب مي شود. او در قم متولد شد و تحصيلات ابتدايي را در آن شهر فرا گرفت. سپس در 1316 ق، به نجف رفت و از محضر درس حاج ميرزا حسين نوري محدث، بهره فراوان برد. در 1320 ق، پس از وفات استاد، به قم بازگشت. آن گاه از قم به مشهد رفت و از آن جا مجدداً رهسپار نجف شد. او سرانجام در 23 ذي الحجه سال 1359 ق، در گذشت و در جوار استاد خود، حاج ميرزا حسين نوري، دفن شد. تهاجم فرهنگي غرب عليه اسلام، فعال شدن تشکيلات ماسوني، پديد آمدن مذاهب ساختگي استعماري در ايران و عربستان و عراق و پاکستان، پيدايش احزاب و جمعيت هاي مختلف با ايدئولوژي هاي الحاديغربي، نغمه هاي باستان گرايي از سوي شرق شناسان و ايران شناسان با طرح ايران منهاي اسلام، نشر مطبوعات رنگارنگ با اهداف انحرافي شان، تأسيس مدارس جديد و تعطيل اجباري مدارس قديم و حوزه هاي علميه، نشر و ترجمه کتاب هاي غربي خاصه در تاريخ، چاپ نوشته هاي ضد اسلام و تشيع و ده ها مورد ديگر، همگي بر دين ستيزي، اسلام زدايي و محو معنويت تشيع، اشتراک نظر داشتند. آنچه در اين سرزمين مي بايست کوبيده مي شد، « معارف الهي» بود. حتي با تأسيس فِرق دراويش مختلف، به از ميان بردن« تعهد» و « تعصب» ديني، همت گماشتند. در اين هنگامه در حوزه علميه قم، يک روحاني محقق، محدث، مورخ، اديب و ژرف انديش برخاست تا از حريم و حرم اسلام و تشيع دفاع کند. او زندگي اش را وقف اسلام کرد؛ تا آن جا که روزانه، افزون از هفده ساعت مطالعه مي کرد و مي نوشت. شيخ عباس قمي، در دوراني که معنويت و حقيقت دين، مورد هجوم بود، به تدوين، تنظيم و ارايه کتاب دعايي با نام « مفاتيح الجنان» شامل يک دوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سيد بن طاووس و علامه ي مجلسي، کاري بدين عظمت و کامل در عالم شيعه انجام نشده بود. اين کتاب در تمام خانه ها و اماکن مقدسه، به عنوان رساله اي در باب « سير و سلوک» علمي و عملي براي مشتاقان عرفان عملي درآمد که هر روز بر اهميت و ضرورت آن افزوده مي شود.
شيخ عباس قمي، هشت جلد کتاب با عنوان «مستدرک بحارالأنوار» براي متخصصان حديث تدوين کرد که در حوزه هاي علميه، دست مايه اي براي عالمان ديني است.
از ديگر آثار شيخ عباس قمي مي توان به تلخيص «معراج السعادة» اثر ملا احمد نراقي، تدوين يکصد کلام از سخنان امام علي(ع)، نگارش « منازل الآخرة» به عنوان توشه راهيان ابديت و شناخت منازل موت، قبر، سؤال و جواب و عالم برزخ، اشاره کرد.
گرچه امروز محدث قمي را با « سفينة البحار»، « منتهي الآمال» و « مفاتيح الجنان» مي شناسيم و او با اين کتاب ها خود را جاودانه تاريخ تشيع ساخته است، اما اگر امروز پس از گذشت يک قرن به قفسه بعضي کتاب فروشي ها نظر کنيم، ديدگانمان کمتر به کتبي جديد بر مي خورد که در زير آن، نام محدث قمي بدرخشد. اين در حالي است که ميراث ماندگار محدث قمي که در زمينه هاي مختلف اخلاق، دعا و تاريخ با قلمي از نور نگاشته شده است، به بيش از شصت جلد مي رسد که متأسفانه، بسياري از جوانان و حتي استادان حتي با نام آنها نيز آشنا نيستند. فرزند بزرگ ايشان درباره آثار محدث بلند آوازه شيعه مي گويد:« تأليفات پدرم به 63 جلد مي رسد. آقاي محمدکاظم شانه چي کتاب هاي شيخ عباس را به سه دسته تقسيم کرده اند: 1. کتاب هايي که در زمان حيات خود ايشان چاپ شده؛ 2. کتاب هايي که تمام شده، ولي چاپ نشده است؛ 3. کتاب هايي که ناتمام مانده است».
شايد بتوان گفت غني ترين اثر محدث قمي، کتاب ارزشمند « سفينة البحار»است. تلاش پيگير و شبانه روزي او در طي سال ها غواصي در درياي نور و کلام اهل بيت عليهم السلام، دائرة المعارفي تاريخي، حديثي، رجالي و قرآني پديد آورد که به نوعي مي توان گفت ارزشمندترين اثر اين مرد بزرگ به شمار مي رود.
« سفينه»، فرهنگ موضوعي منظمي است که کليد علوم « بحار الانوار» علامه مجلسي به حساب مي آيد. اين اثر ارزشمند، شامل حداقل سه هزار عنوان عقيدتي، اخلاقي، تاريخي، رجالي و تفسيري است که اطلاعات مربوط به آن از متقن ترين منابع گرفته شده است. شيخ عباس، براي تنظيم اين کتاب، دو بار با تمام دقت و با يادداشت برداري، تمام يکصد و ده جلد کتاب« بحارالانوار» را مطالعه کرده است.
اسامي ديگر کتب اين عالم وارسته، به اين قرار است:
*«الفصول العليه في المناقب المرتضويه»؛ تعدادي از مناقب و مکارم اخلاقي حضرت علي ( ع) را گرد آوري کرده که بسياري از آنها از کتاب هاي اهل سنت نقل شده اند.
*«نفس المهموم»؛ در بيان ماجراي عاشورا و حوادث پس از آن است که بنا به تصديق اهل فن، از بهترين و معتبرترين مقاتلي است که به رشته تحرير در آمده است. کتاب، از ولادت حضرت شروع شده، سپس در مناقب حضرت و آن گاه تمام وقايع بيعت تا مرحله شهادت ايشان، از اول تا به آخر را شرح مي دهد.
*« نفثة المصدور»؛ رساله اي در تتميم و تکميل « نفس المهموم».
*« بيت الأحزان»؛ اين کتاب درباره رنج ها و ناله هاي حضرت زهراي اطهر(س) و زندگي و حوادث دوران حيات آن بانوي بزرگ، نوشته شده است.
*« الأنوار البهية في تاريخ الحجج الالهيه»؛ در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم نگاشته شده است.( عربي)
*« فوائد الرجبيه»؛ نخستين نوشته ايشان است که قبل از بيست سالگي نگاشت و شامل وقايع روزها و آداب مستحبي و اعمال ماه هاي عربي است.( عربي)
*« هدية الزائرين و بهجة الناضرين»؛ درباره زيارت قبور ائمه اطهار و ثواب آن است. همچنين در تعيين قبور علما و مؤمنان مشهور و مدفون در کنار مشاهد مشرفه امامان.( فارسي)
*« التحفة الطوسية و النفخة القدسية يا مشهدنامه»؛ نوشته مختصري است مربوط به زيارت حضرت رضا(ع) و بعضي فوائد مربوط به آستان مقدسش.( فارسي)
*« رساله دستور العمل»؛ قبل از مفاتيح نوشته و ادعيه اي که در آن ناتمام است، در مفاتيح، به طور کامل آمده است. شيخ عباس، خود در مورد اين کتاب مي نويسد:« اين دستورالعملي است براي طالبان عبادت و پويندگان راه سعادت که در آن ذکر کردم به نحو فهرست و اجمال، در ( ارتباط با) ايام سنه از اعمال، از مأخذ معتبر، مانند کتب« مصباح» و « اقبال» و همچنين نگاشتم در آن؛ تواريخ مواليد و وفيات حجج طاهره را».
*« مفاتيح الجنان»؛ هدف محدث قمي از تنظيم مفاتيح، ارائه کتابي جامع و مستند در زمينه معرفي دعاها و زيارت ها و اعمال و آداب گوناگوني است که از سوي معصومان(ع) بيان شده است. آية الله مرعشي نجفي، در مورد اين کتاب مي نويسد:« مفاتيح او را بهترين کتابي يافتم که در باب ادعيه و زيارات و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است.» جامعيت علمي مؤلف و تخصص وي در علوم اسلامي و نيز کثرت منابع و مآخذي که در مفاتيح به چشم مي خورد، اين کتاب را به صورت دائرة المعارفي کوچک و کم نظير درآورده است. دقت و وسواس محدث قمي در ارائه مجموعه اي مستند، تا آن جاست که در چندين قسمت از مفاتيح، به شدت از کساني که قصد تصرف در اين مجموعه را دارند، انتقاد کرده است. ايشان در مقدمه ملحقات مفاتيح مي نويسد:« به لعنت خداوند قهار و نفرين رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) واگذار و حواله نمودم کسي را که در مفاتيح، تصرف کند».
*« الباقيات الصالحات»؛ در حاشيه مفاتيح چاپ شده است.
* « الكني و الألقاب»؛ درباره زندگي علما و شعرا و … که در سه جلد است. اين کتاب، يکي از کتاب هاي معتبر علم تراجم( شرح حال نويسي) است.
*« فوايد الرضويه»؛ اين کتاب، در مشهد و در مدت اقامت شيخ عباس در آن جا به رشته تحرير درآمده که در شرح حال علما و بزرگان دين است.( فارسي)
*« تحفة الأحباب»؛ درباره اصحاب پيامبر و ائمه اطهار(ع). ( فارسي)
*« منازل الآخرة»؛ کتاب نفيسي است که مراحل دشوار سفر آخرت را براساس روايات بررسي نموده و توشه لازم را يادآور شده است. شيخ عباس، در مقدمه اين کتاب مي نويسد:« اگر حق تعالي مرا توفيق داد و مهلتي در اجل حاصل شد، شايد کتابي مفصل در اين باب تصنيف کنم و اگرچه در اين زمان، اشخاصي را نمي بينم که از روي جد و حقيقت، طالب اين نحو مطالب باشند و به همين ملاحظه، اين مختصر را نيز با حال افسردگي و کم رغبتي نوشتم».؟
منبع:نشريه پاسدار اسلام، شماره 338

 

دیدگاهتان را ثبت کنید

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد