منزلت زن

در سده های اخیر همراه با تحولات اجتماعی بحث حقوق و منزلت اجتماعی زن ـ خصوصاً در محافل مذهبی ـ جزو مهمترین مباحث بوده است. با نگاهی عمیق و اجتهاد گونه می توان به پاسخ های مناسب و در عین حال مستدلّی پیرامون موضوع فوق رسید.

فقیه گرانمایه حضرت آیت اللّه العظمی صانعی از آن دسته صاحب نظرانی است که با استفاده از اندوخته های عمیق دینی و با توجّه به مسایل و نیازهای روز، توانسته از منظر فقاهت و دیانت، پاسخهای راهگشایی را در این مباحث ارایه دهد. آنچه در این شماره می آید، چکیده مصاحبه های مختلف ایشان است که به دلیل محتوای قرآنی آنها ـ پس از کسب اجازه از معظم له ـ تقدیم خوانندگان گرامی می گردد.

سؤال: هم چنان که مستحضرید از دیرباز بحث از حقوق زنان در محافل گوناگون مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. حال با توجه به آیات و روایات آیا زن و مرد از نظر اصل خلقت با هم تفاوتی دارند؟

خداوند در قرآن کریم می فرماید:
«یا أیها النّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُم الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَها وَبَثّ مِنْها رجالاً کثیراً ونساءً…»
پروردگار زن و مرد را از جان واحد آفرید و همسر او را هم از او آفرید، می گوید: همسر و جفت او را، نه زنِ او را ـ جفت هم به مرد گفته می شود و هم به زن ـ از یک جان آفرید و جفت او را هم از آن جان آفرید، یعنی هر دو از هم هستند، مرد از زن و زن از مرد؛ پس در اصل خلقت، هیچ تفاوتی نیست.

سؤال: پس این که در بعضی از تفاسیر آمده است: زن از زیادی گِل مرد آفریده شده یا زن از استخوانهای دنده چپ مردآفریده شده است، درست نیست؟

این حرف ها خلاف قرآن و خلاف وحی است و باید طرد شود. طبق آیات قرآن و روایات ائمه معصومین علیهم السلام و طبق معیارهای ما، این مطالب جز یک کوزه شکسته، چیز دیگری نیست، شهید مطهری نیز می گوید: این مطالب در توراتِ تحریف شده آمده و دروغ است.

سؤال: آیا می توان از آیه شریفه: «اِنَّ اکرَمَکُم عِندَ اللّه اَتقاکُم…» برای اثبات نکته فوق، استدلال کرد؟

درست است خداوند قبل از آن می فرماید: «اِنّا خَلَقناکُم مِن ذَکَرٍ وَاُنثی وَجَعلناکُم شُعُوباً وَقبَائِلَ لتَعارَفوا انّ اَکرَمَکُم عِندَ اللّه اتقاکم…» یعنی ما نسل بشر را از زن و مرد آفریدیم. قرآن بدون این که در خلقت و پیدایش بشر امتیازی برای مرد یا زن قائل شود، منشأ خلقت را یکی دانسته و زن و مرد را در اصل خلقت، برابرمی داند و تفاوت را فقط به میزان تقوی در فرد مربوط می کند.

سؤال: در بعد اقتصادی چطور؟ آیا مالکیت زنان از نظر قرآن به رسمیت شناخته شده است؟

این از واضحات تعالیم دینی و قرآنی ماست. «للرّجال نصیب مما اکتسبوا وللنساء نصیب ممّا اکتسبن». هیچ تفاوتی بین زن و مرد نیست. مرد هرچه را که بدست آورد، از آن خودش و زن هم هرچه را که بدست آورد، از آنِ خودش است.

سؤال: اگر این طور است پس چرا زن بدون اجازه شوهر نمی تواند از اموال خودش نذر کند؟

 زن می تواند هرچقدر از اموال خودش را که خواست، صدقه بدهد و در موارد خیریه مصرف کند؛ امّا وقتی نذر کند، با خداوند قرارداد بسته است و باید عمل کند، حال اگر شوهر مخالفت کند به صفا و صمیمیت محیط خانواده لطمه می خورد و این امر سکون و آرامش منزل که هدف اصلی ازدواج است را زیر سؤال می برد؛ لذ فرموده: نذر زن بدون اجازه مرد منعقد نمی شود تا واجبی به گردنش نیاید و در محذور واقع نشود، ولی همین زن می تواند به صورت مستحبّی در حدّی که عرف و شرع و عقل می پذیرد به هرصورت که خواست در اموالش تصرّف کند.

سؤال: به نظر شما به کمک کدام یک از آیات می توان بعضی از گره های اساسی موجود در حقوق اجتماعی زنان را گشود؟

آیات زیادی است. همین آیه شریفه: «وَما جَعَل عَلَیکُم فِی الدِّین مِن حَرَج…» خیلی از مشکلات را حلّ می کند؛ مثلاً برای این که در خانواده که یک جامعه کوچک است، نظم و نسقی برقرار باشد، اختیاراتی به مرد داده شده؛ امّا اگر همین مرد بخواهد از اختیارات خود سوء استفاده کند دین جلوی او را می گیرد. مرد بخواهد همسر خود را یا پدر بخواهد دختر خود را بدون دلیل و جهت منطقی از بیرون رفتن از منزل، معاشرت و تحصیل بازدارد، این آیه جلوی او را می گیرد. تا آنجا که مسایل خانواده براساس تدبیر و مشورت و تفاهم باشد، درست است، امّا اگر مرد یک آدم خاصّی است که کمبود دارد و می خواهد انتقام بگیرد، یا لجاجت کند یا قدرت درک خوبی ندارد نمی تواند اداره منزل به دست او باشد. پس در امور خانوادگی، چنین نیست که زن برده باشد و مرد آزاد.

سؤال: آیا با این اصلی که خداوند در قرآن قرار داده است،می توانیم در جاهای دیگر نیز هرگاه با مشکلی برخورد کردیم، آن را حلّ کنیم؟

بلی؛ اصل کلّی «حرج» همچنان که بیان کردم ـ حامی زن است .هرکجا بن بست و مشکل ایجاد شد، قانون دست مجری را باز گذاشته است و اجرای قانون هم به دست حکومت اسلامی است، یعنی حکومت مرد را اجبار می کند که دست از اعمال بی منطق و خودسرانه بردارد. بعضی از قوانین در اسلام برای حفظ نظم و انسجام خانواده است، اگر مرد کاری کند که این هدف از بین برود و حتی خلاف آن حرکت کند، چه کسی می تواند بگوید اسلام آن را امضا می کند؟ خداوند در سوره توبه می فرماید: «فَلَولا نَفَر مِن کُلِّ فِرقَةٍ طائِفَة مِنهُم لِیتَفَقَّهُوا فِی الدینِ ولینذروا قَومَهُم إذا رجعوا إلیهم».حال اگر زنی رفت و عالمه شدو تفقّه در دین کرد و دین را فهمید و قومش را انذار و هشدار داد، مسلماً از مصادیق آیه فوق خواهد بود،به چه دلیلی می توان به این طور شخصیتی که خداوند او را گرامی داشته است و می تواند مانند مرد در بسیاری از صحنه ها حاضر باشد، زور بگوییم و او را شخصیت درجه دوّم بدانیم!

سؤال: بعضی می گویند: این آیات و روایات مربوط به مردان است وباتوجّه به شرایط و زمان نزول آنها که زنان چندان در اجتماع جایگاهی نداشتند، خود قرینه می شود که آنان مورد نظر نیستند.

این حرف درست نیست مثل در روایت آمده است «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» حالا اگر یک زنی در آینده توانست در جایی حرکتی شبیه حرکت حضرت امام (ره) انجام دهد، شهادت را ارزش بدهد، مردم را بسیج کند و با قدرت و شهامت، اسلام را حاکم کند، آیا هیچ کسی شک می کند که «مداد العلما» زنان عالم را شامل نمی شود؛ چون« العلماء »مذکّر است، مسلم کسی این حرف را نمی زند؛زیرا معیار، علم و عالم بودن است.

سؤال: سؤال دیگر در باره قانون ارث است. براساس آیه شریفه: «لِلذّکر مثلُ حظِّ الانثیین» سهم مرد دو برابر سهم زن است. آیا این حکم نوعی تبعیض در حقوق زنان نسبت به مردان نیست؟

در این مورد علاّمه طباطبایی رضوان اللّه تعالی علیه ـ می فرماید: اولاً این عنایت اسلام است که سهم زن را اصل قرار داده است وسهم مرد را با آن مقایسه کرده است؛ یعنی می توانست بگوید: سهم زن نصف سهم مرد است. علاوه براین از نظر استفاده و بهره برداری، زن در عمل سهم بیشتری می برد.

برای این که اگر فرض کنیم که کل ارث یک شخص شش تومان باشد و یک مرد و یک زن وارث آن باشند، چهار تومان را به مرد و دو تومان را به زن می دهیم. حال این زن« واجب النفقه »آن مرد است؛ یعنی زن علاوه بردو تومان خودش و سود آن، در منافع و استفاده های چهار تومان مرد نیز شریک است، پس در حقیقت زن از چهار تومان سود می برد و مرد از دو تومان.

نتیجه این می شود که زن سود چهار تومان را به علاوه ملکیت دو تومان را دارد؛ اما مرد مالکیت چهار تومان را بعلاوه سود دو تومان را صاحب است. بنابراین، مسأله در عمل، به نفع زن تمام می شود.

نویسنده : آیت اللّه العظمی صانعی