منظور از آسمان‎هاي هفتگانه در قرآن چيست؟ و چه نظراتي در اين مورد وجود دارد؟

در قرآن كريم، هفت مورد به صراحت و دو مورد به كنايه[1] سخن از آسمان‎هاي هفت‎گانه و در يك مورد نيز ظاهراً سخن از زمين‎هاي هفت‎گانه[2] آمده است.
«اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ»[3] «خداوند همان كسي است كه هفت آسمان را آفريد، و از زمين نيز همانند آنها را، فرمان او پيوسته در ميان آنها فرود مي‎آيد».
قبل از آنكه مقصود از هفت آسمان و زمين روشن شود: لازم است به چند پرسش اساسي پاسخ بگوييم.
1. مقصود از سماء (آسمان):
كلمه «سماء» و مشتقات آن كه سيصد و ده بار در قرآن كريم به كار رفته است؛ داراي مفهوم جامعي است كه مصاديق و معاني متعددي از آن اراده مي‎شود از جمله؛
الف. «سماء» در لغت از ريشه «سمو» به معناي بلندي است،[4] حتي برخي لغويين ادعا كردند هر بالايي نسبت به پايين آن آسمان و هر پاييني نسبت به بالاي آن زمين است.[5]ب. آسمان در قرآن در دو مفهوم بكار رفته است:
آسمان مادي:
1. آسمان به معناي جهت بالا «اصلها ثابت و فرعها في السماء» «مانند درخت پربركت و پاكيزه كه ريشه آن در زمين ثابت و محكم است و شاخه‎هاي آن به آسمان كشيده شده است». (سورة ابراهيم، آية 24).
2. آسمان به معناي جوّ اطراف زمين: «و نزلنا من السماء ماءً مباركاً» (ق، آية 9) « و از آسمان آب مباركي را فرو فرستاديم».
3. آسمان به معناي مكان سيارات و ستارگان: «تبارك الذي جعل في السماء بروجاً و جعل فيها سراجاً و قمرا منيراً» (فرقان، آية 61) «بزرگوار آن خدايي كه در آسمان برج‎ها مقرر داشته و در آن چراغ روشن خورشيد و ماه تابان را روشن ساخت».
آسمان به معناي معنوي:
1. آسمان به معناي مقام قرب و مقام حضور كه محل تدبير امور عالم است: «يدبّر الامر من السماء الي الارض» (سجده، آية 5) «اوست كه امر عالم را از آسمان تا زمين تدبير مي‎كند».
2. آسمان به معناي موجود عالي و حقيقي:[6] «و في السماء رزقكم و ما توعدون» (ذاريات، آية 22) «روزي‎تان و آن چه به شما وعده داده مي‎شود (كه ظاهراً بهشت منظور است) در آسمان قرار دارد».
2. مقصود از ارض (زمين)
كلمه «ارض» در قرآن، 461 بار به كار رفته است و هميشه به صورت مفرد استعمال شده است و داراي معاني و مصاديق مختلف است، از جمله؛
الف. ارض در لغت به معناي كره خاكي مي باشد كه انسان بر روي آن زندگي مي‎كند.[7]ب. در قرآن كريم، ارض به چند معنا به كار رفته است. مانند:
1. ارض به معناي كره زمين در مقابل آسمان، (80 بار در قرآن آمده است) (فاطر، آية 41).
2. ارض به معناي قطعات زمين و آبادي: (110 بار در قرآن آمده است) (مائده، آية 33).
3. ارض به معناي عالم طبيعت و پهناي زمين (260 بار در قرآن آمده است) (نساء، آية 101).
3. مقصود از سبع (هفت) چيست؟
كلمه سبع (هفت) در عربي به دو صورت به كار مي‎رود.
الف. هفت به معناي عدد مشخص و معين كه در رياضيات به كار مي‎رود.
ب. هفت به معناي نماد كثرت؛ چرا كه گاهي در عرب كلمه «هفت» به كار مي‎رود و معناي كنائي آن (تعداد زياد و كثير) مراد است. (لقمان، آية 27).
4. مقصود قرآن از واژة «هفت آسمان»
مفسرين دربارة واژة «هفت آسمان» چندين احتمال داده‎اند.
الف: هفت به معناي عدد حقيقي باشد كه در اين صورت اين احتمالات متصور است.
1. هفت آسمان پر از ستاره و سياره مثل هفت كره خاكي زمين.[8] احتمال وجود هفت جهان مشابه كه هنوز كشف نشده است، وجود دارد.
2. هفت مقام قرب و حضور و موجود عالي معنوي (هفت آسمان) در مقابل هفت مرتبه پست وجودي طبيعت (هفت زمين).[9]ب. اگر هفت، به معناي كثرت باشد در اين صورت احتمالات زير متصور است:
1. خداوند آسمان‎هاي زيادي (مجموعه كرات و سيارات و…) خلق كرد. و زمين‎هاي زيادي (كره‎هاي خاكي مشابه زمين) خلق كرد. كه همه آن‎ها در فضا شناور و معلق هستند.
2. تعداد زيادي از طبقات جوّ آسمان را خلق كرد و تعداد زيادي از طبقات داخلي زمين يا قطعات زمين و اقليم‎ها را خلق كرد.
3. مراتب معنوي و مقامات قرب و حضور و موجودات عالي بسياري خلق كرد و مراتب پست طبيعت را كه بسيار است، خلق كرد.
درباره زمين‎هاي هفتگانه؛ همان احتمالات را كه درباره آسمان هفت گانه گفته شده؛ آورده‎اند.
با توجه به ابهامي كه در معناي هفت آسمان در قرآن وجود دارد و با توجه به ابهاماتي كه در مورد آسمان و كهكشان‎ها از نظر علمي وجود دارد؛ نمي‎توان درباره آن نظر قطعي داد و همه نظريات به صورت احتمال و گمان مطرح مي‎شود.[10] امّا نبايد از اين نكته غافل شويم كه هدف قرآن هدايت معنوي و تربيتي بشر است و اشاره قرآن به مواردي از قبيل هفت آسمان و زمين، حركت خورشيد و زمين و… علاوه بر حقانيت آنها، نشان از قدرت لايزال او و هموار نمودن راه خداشناسي و آماده كردن زمينه تفكر و تدبر در آفرينش است. هم چنين بعضي از مطالب علمي قرآن نيازمند به زمان و اثبات علم تجربي مي‌باشد اگر علوم در مسائل علمي قرآني نظريه‌اي نداد، دليل بر باطل بودن نظريه قرآن نيست.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. پژوهش در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضايي اصفهاني، ج 1، ص 134.
2. معارف قرآن، استاد مصباح يزدي، ص 234.
3. تفسير نمونه، مكارم شيرازي، ج 1، ص 165.
4. تبيين جهان و انسان، مرتضي رضوي، بخش جهان شناسي.

پي نوشت ها:
[1] . بقره/29، اسراء/44، مؤمنون/86، فصلت./12، ملك/3، نوح/15، طلاق/12.
[2] . طلاق/12.
[3] . همان.
[4] . مصطفوي، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ اول، 1371ش، ج 5، ص 254.
[5] . راغب اصفهاني، مفردات، تهران، المكتبه الرضويه، 1332 ش، ماده سماء.
[6] . ر.ك: مصباح يزدي، محمدتقي، معارف قرآن، قم، انتشارات در راه حق، 1367 ش، ص 234؛ و ر.ك: رضايي اصفهاني، محمد علي، پژوهش در اعجاز علمي قرآن، رشت، انتشارات مبين، چاپ اول، 1380، ج 1، ص 134.
[7] . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، همان، ج 1، ص 56؛ مفردات راغب، ماده ارض.
[8] . همان، ج 1، ص 165.
[9] . ر.ك: طباطبايي، محمد حسين، الميزان، قم، انتشارات اسراء، ج 16، ص 247 و ج 19، ص 327.
[10] . ر.ك: تفسير الجواهر، طنطاوي جوهري، دار الفكر، بي‎تا، ج 1، ص 46؛ ر.ك: رضايي اصفهاني، محمد علي، پژوهش در اعجاز قرآن، همان، ج 1، ص 126 ـ 142.