منظور از موسيقي آيات قرآن چيست؟

براي اثبات اعجاز قرآن علما و مفسرين قرآن ابعاد و جنبه هايي بر شمرده اند كه از آنها تعبير به وجوه اعجاز قرآن شده است.[1]  معروف ترين اين وجوه عبارتند از: فصاحت و بلاغت قرآن، اخبار غيبي قرآن، اعجاز علمي، اعجاز تشريعي، عدم اختلاف و تناقض در قرآن، اُمي بودن آورندة آن و … غير از اين موارد برخي از علما و انديشمندان علوم قرآني[2]به خصوص متأخرين آنها يكي ديگر از وجوه اعجاز قرآن را «موسيقي قرآن» دانسته اند.[3]در توضيح آن گفته شده است، اسلوب بيان و سبك و شيوة نظم قرآن چنان است كه نغمه آفرين و داراي آواي جان بخش و روح افزا است. هماهنگي حروف هر كلمه نسبت به حروف كلمات هم رديف آن، چنان هم ساز و دم سازند كه از آهنگ هاي وزين و نواي متين و افسون گر حكايت دارد. جمله بندي هاي كوتاه و بلند قرآن به گونه اي تنظيم يافته كه با ألحان و نغمه هاي صوتي همگون مي باشد و تا قاري و تلاوت كنندة قرآن با آهنگ هاي والاي صوتي آشنايي نداشته باشد نمي تواند آن گونه كه جمله بندي هاي قرآن شكل يافته است، تلاوت نمايد.[4]نواي زيباي قرآن براي هر شنونده اي، هر چند غير عرب، محسوس است، چه رسد به اين كه شنونده عرب زبان باشد، لذا از همان روز نخست اين جنبه براي عرب چنان زيبا و شكوهمند بود كه آنها به ناچار اقرار كردند كه كلام قرآن از توانايي بشر خارج است و تنها مي تواند سخن خدا باشد.[5]استاد درّاز از قرآن پژوهان معاصر در اين رابطه مي گويد: وقتي آدمي مي بيند كه از اين مخرج هاي سخت جوش، چنين گوهر هاي تابناكي با اين ترتيب حروف و چنان آذين بندي بيرون آمده، التذاذي بي حساب مي برد و وجدي بي انتها به او دست مي دهد. در اين حروف گويي يكي مي نوازد، ديگري طنين انداز، سومين نجواگر است و چهارمين بانگ برآورنده، پنجمين نَفَس را مي لغزاند و ششمين راه نَفَس را مي بندد و شما زيبايي آهنگ را در دسترس خود مي يابيد؛ مجموعه اي گوناگون و هم ساز، نه تكرار مكرّر و نه ياوه دار، نه سستي و نه غفلت، نه تنافري در حروف و آواها.[6]از باب نمونه به اين آيات توجه شود.«قال اَفَرَأيتُم ما كُنتُم تَعبُدُونَ، اَنتُم و آباؤُكُم الاقدمون، فانهم عَدُوٌّ لي اِلّا رَبَّ العالَمينَ، الَّذي خلقني فهو يَهدِينَ، وَ الَّذي هُوَ يطعمني وَ يَسقينِ، و اِذا مَرِضتُ فَهُوَ يَشفينِ، والّذي يُميتُني ثم يُحيِين و الّذي اَطمَعُ اَن يَغفِرَ لي خَطيئَتي يومَ الدين…»[7]«ياء متكلم» در كلمات يهدين، يسقين، يشفين و يحيين، به خاطر حفظ قافيه با كلماتي چون «تعبدون، الاقدمون، الدين و ….» برگرفته شده است.
نويسندة توانا «مصطفي محمود» در اين رابطه مي گويد: قرآن، شعر يا نثر يا كلمات مسجّع نيست؛ بلكه ساخته اي است جديد، از الفاظي پشت سر هم آمده كه از موسيقي باطني پرده برداري مي كند. موسيقي باطني با موسيقي ظاهري تفاوت زيادي دارد. موسيقي ظاهري، توسط شاعر و از راه دو قسم كردن كلام به قسمت هاي متساوي و داراي قافيه، به وجود مي آيد. همانند:
قال لي صاحبي ليعلم مأبي
اتحبّ القتول اخت الرّباب
در اين بيت موسيقي از خارج عبارت به گوش مي رسد و خود كلام موسيقي ندارد.
اما در موسيقي باطني (داخلي) قرآن، اين گونه نيست. وقتي آيات «والضُّحي و اللَّيلِ اذا سَجي»[8] را تلاوت مي كني، مي بيني كه از تَقفيه (قافيه دار ساختن) و وزن و تشطير (جزء جزء کردن) خالي است ولي در عين حال  از هر حرف آن، موسيقي به گوش مي رسد. همچنين است هنگامي كه مي گويي:«الرَّحمانُ عَلي العَرشِ استوي»[9]يا كلمات حضرت ذكريا كه مي گويد:«قال رَبِّ اِنِّي وَهَن العَظم مِنّي وَ اشتَعَلَ الرَّأسُ شَيبا و لَم اَكُن بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِياً»[10]و هزاران آية ديگر كه موسيقي از خود كلمات مي جوشد، چنانكه انسان را متحير مي سازد و اين خاصيت شگفت انگيز است كه به مجرد تماس و ملامسه با گوش و قبل از تأمل عقل در معاني آن، خشوع را در نفس انسان، پديدار مي سازد.[11]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. سعيد رضايي، اعجاز نور، مركز فرهنگي انصارالمهدي.
2. محمد هادي معرفت، علوم قرآني، انتشارات موسسه فرهنگي التمهيد.
3. محمد هادي معرفت، التمهيد، جلد 5.
 
پي نوشت ها:
[1] . براي آشنايي با اين ابعاد مي توان به كتاب علوم قرآني، محمد هادي معرفت، موسسه فرهنگي التمهيدمراجعه كرد.
[2] . از متقدمين مانند قطب الدين راوندي در التصوير الغنّي في القرآن، ص 83-80.
[3] . متأخرين و معاصرين علوم قرآني همچون: استاد دراز، النباء العظيم، ص94-99؛ و دافعي، اعجاز القرآن، ص 188-216؛ و مصطفي محمود، محاولة لفهم عصري للقرآن، ص 445-447؛ و معرفت، در التمهيد، ج5، و علوم قرآني و كمالي، سيد علي، شناخت قرآن، ص577-578.
[4] . معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، انتشارات مؤسسه فرهنگي التمهيد، چاپ اول، 1378، ص 358.
[5] . همان، ص380.
[6] . ر.ك: استاد دراز، النبأ العظيم، ص 94-99.
[7] . شعراء/ 75-82.
[8] . الضّحي/ 1 و 2.
[9] . طه/ 5.
[10] . مريم/ 4.
[11] . ر.ك مصطفي محمود، القرآن محاولة لفهم عصري القرآن، ص 12-19؛ به نقل از تلخيص معرفت، محمد هادي، التمهيد، ج 2، ص49 تا54.