من از هر لحاظ مي توانم تا حدودي خودم را اصلاح كنم و احكام اسلامي را رعايت كنم ولي معمولاً فكرم را نمي توانم كنترل كنم نه اينكه فكرهاي گناه و… بلكه معمولاً فكرم مشغول به گذشته و آينده است هر كاري كردم موفق نشدم لطفاً مرا در اين مورد راهنمايي كنيد؟

صفحة ذهن آدمي، صحنة آمد و شد دائمي افكار و خيالاتي است كه كمابيش در انتخاب راه زندگي و پيمودن مسير آن موثر است. گرچه حضور فكر، وهم و يا خيال در ذهن، ابتدا امري غير اختياري مي نمايد، ولي با بررسي منشاء آنها، به اين حقيقت پي خواهيم برد كه آنچه ذهن انسان را مشغول مي كند قابل پيش بيني، پيشگيري يا زمينه سازي است. از اين رو بايد با شناخت انواع فكر و زمينه هاي حضور آنها در ذهن در صدد جلوگيري از ورود آنچه مضر به حال ماست برآييم و افكار مفيد و پسنديده كه موجب سعادت دنيوي و اخروي ما مي شود را جايگزين نماييم.

انواع فكر:
1. افكاري كه موجب رغبت انسان به عمل و ارادة آن فعل مي شوند كه اين قسم خود دو نوع است يا افكار بد است يا افكار خوب.
2. افكاري كه محرك بر انجام كار نيستند، بلكه محض خيال و مجرد فكر و تصور مي باشند. مثل آرزوهاي دور و دراز و كاذب، وهم و خيالات.
مثلا در مورد قسم اول مي توان به عنوان نمونه به فرمايش حضرت علي ـ عليه السلام ـ توجه كرد: حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «كسي كه زياد به گناهان فكر كند به سوي گناه كشانده مي شود»[1] هيچ گناهي را انسان مرتكب نمي شود مگر آنكه قبل از عمل در مورد آن فكر كرده است. راه هايي رهاي يافتن از اين گونه افكار كه الحمد الله شما با عنايت پروردگار موفق به پيمودن آنها هستيد، عبارتند از:
1. سد راه شيطان: تهذيب يا پاك كردن نفس از صفات رذيله كه راه هاي نفوذ شيطان در دل هستند يكي از موثرترين راهها است. صفاتي مانند: شهوت، غضب، حرص، حسد، عداوت، عجب، كبر، طمع، بخل، ترس، محبت به دنيا، بيم فقر، بددلي به خدا و خلق و… كه اگر هر كدام از اين درها باز باشد شيطان به داخل دل انسان نفوذ كرده و دل را مملو از تخيلات، اوهام و وساوس مي نمايد.
2. ذكر: اشتغال دائم به ياد خداوند متعال در دل و زبان سبب رهايي از وسوسه هاي شيطاني و آرامش انسان مي شود. خداوند متعال مي فرمايند: «كساني كه پرهيزگارند هر گاه وسوسه اي از شيطان به آنها برسد به ياد (خدا و پاداش و كيفر او) مي افتند پس (به واسطة اين تذكر) ديده بصيرت ايشان بينا (و از چنگ وساوس رها) مي شوند.»[2] و همچنين مي فرمايند: «آگاه باشيد كه تنها به سبب ياد خداوند دلها آرامش مي يابند.»[3] كه از مصاديق تام و كامل ذكر، نماز و حضور قلب در آن است.
3. توجه به آثار: وسوسه هاي شيطاني آثار و عواقب وخيمي براي انسان به دنبال دارد كه اگر انسان به آنها آگاه باشد خلاف عقل و بصيرت است كه ادامه دهندة آن باشد.

افكار نگران كننده:
اين افكار، افكار فاسد از نوع دوم هستند كه فكرهايي پريشان كننده و اغلب تكراري هستند و هيچ فايده اي بر آنها مترتب نيست. اين افكار باطل عبارتند از:
1. آرزو و تمناي چيزهايي كه به دست نمي آيند: اين آرزوها يا مربوط به امور محال و ناشدني است يا مربوط به گذشته كه بازگشت آن ممكن نيست.
2. يادآوري حالاتي كه براي او اتفاق افتاده است: مثل مشكلاتي كه براي او به وجود آمده يا اختلال در كارهايي كه داشته است.
3. فكر در چيزهايي كه ندارد، اما آنها باعث خوشحالي او مي شود، و ناراحتي از اينكه چرا اين امكانات را ندارد.
4. تصوراتي كه در مورد محاسبه امور روزمره يا مخاصمه با دشمنان داشته باشد، در فكر خود مشغول تجارت و يا منازعه و مخاصمه با دشمن مي شود.
5. فال بد زدن، كه آن را تطير نيز مي گويند: اينكه انسان نسبت به بعضي از اموري كه اتفاق مي افتد دل خود را بد مي كند و بعضي چيزها را علامت حوادث بد مي داند و بعضي از امور را دليل وقوع ناراحتي هاي خود قرار مي دهد. همواره منتظر حوادث تلخ است و به امثال مردن فرزند، ابتلا به انواع بيماري، گرفتاري به ذلت و خواري و دست نيافتن به آرزوها و زندگي دلخواهش فكر مي كند.
شناسايي افكار نگران كننده:
شناسايي اين افكار، اولين گام ضروري در كنترل فكر است. اين افكار غالباً تصاوير يا ايده هايي نيمه تكوين يافته اي هستند كه به سرعت به ذهن خطور مي كنند و از ذهن مي گذرند و ممكن است چنان خودكار شوند كه به دشواري بتوان آنها را برانگيزانندة استرس تلقي كرد. بازنگري افكار به هنگام استرس به شناسايي شناختهاي نگران كننده كمك مي كند. ثبت افكار نگران كننده و تخليه ذهن، في نفسه مي تواند از پريشاني كه اين افكار به وجود مي آورند بكاهد.

كنترل كردن افكار نگران كننده:
پس از شناسايي افكار اضطراب زا، مي توان به جستجوي تكنيك هايي براي مبارزه با آنها برآمد كه ما به دو تكنيك اشاره مي كنيم:
1. توجه گرداني: توجه گرداني بر اين فرض استوار است كه در هر زمان معين، اشخاص مي توانند تمام توجه خود را تنها به يك فكر خاص معطوف كنند. انسان مي تواند مفهومي خنثي يا خوشايند را جايگزين ايدة نگران كننده كند و از پيدايش اضطراب و تشكيل چرخه هاي استرس جلوگيري كند. راهبردهاي مورد استفاده در توجه گرداني عبارتند از:
الف) فعاليت بدني: فعاليت به عنوان يك تكنيك توجه گرداني، راهي براي دور كردن توجه از افكار نگران كننده است. معمولا هنگامي كه انسان براي اوقات فراغت خود برنامه ريزي درست نداشته باشد گرفتار اوهام و تخيلات مي شود. از اين رو خداوند متعال به پيامبر گرامي ـ صلي الله عليه و آله ـ توصيه مي فرمايد: «پس هنگامي كه «از كار مهمي» فارغ شدي، به مهم ديگر بپرداز و به سوي پروردگارت توجه كن»[4] لذا انسان بايد از بي كاري و بي برنامه روزگار سپري كردن بپرهيزد.
ب) بازتمركز يابي: باز تمركز يابي مستلزم اين است كه انسان به شدت روي مسائل يا مطالب مناسب با حالش تمركز كند مثلاً شمارش آيات سورة حمد، شمارش حروف آن.
ج) فعاليت ذهني: فعاليت ذهني صرفاً به معناي مشغول شدن به يك تكليف ذهني نظير تنظيم فهرست كارها يا خريد، از حفظ خواندن قرآن يا شعر، يا حل يك مسئلة رياضي به صورت ذهني است.
2. چالش با افكار: وقتي افكار نگران كننده شناسايي شدند انسان مي تواند آنها را واقع بينانه ارزيابي كند و به اين ترتيب از پيدايش چرخة فشار رواني جلوگيري كند. اين افكار نادرست، افكاري غير واقع بينانه، اغراق آميز، بيش از حد بد بينانه، جانب دارانه و كلي هستند و به اين ترتيب زمينة ابتلاي شخص را به اضطراب فراهم مي كنند مانند:
ـ «ديروز روز بدي بود. امروز هم مانند ديروز روز بدي خواهد بود.»
ـ «احساس ضعف مي كنم، به همين خاطر زمين خواهم خورد و ديگران به من خواهند خنديد.
«دوستم دير كرده! حتما تصادف كرده است.»
چالش: تفسير واقع بينانه رويدادها و موضع گيري منطقي نسبت به نگراني است مانند:
«ديروز روزب بدي بود: نه، بعضي از ساعت هاي آن خوب بود و اگر چه ساعت هاي بدي هم داشت ولي به هر حال آنرا پشت سر گذاشتم.»
احساس ضعف مي كنم، ولي مي توانم آنرا كنترل و بهبود بخشم.»
ـ «دوستم دير كرده است شايد او در راه بندان گير كرده، يا اين كه قرار ملاقاتمان را فراموش كرده است.»
فرد بايد اين گونه عبارت ها را به هنگام آرامش نيز تكرار كند تا آنكه بتواند در زمان فشار آنها را به سهولت به كار گيرد. در پايان موفقيت شما را در تمامي مراحل زندگي با عنايت پروردگار متعال و توجهات حضرات معصومين ـ عليهم السلام ـ از خداوند مسئلت مي نماييم.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. تقويت و تمركز فكر، دكتر ژوزف مورني، ترجمة هوشيار رزم آزما، انتشارات آرمان.
2. هنر فكر كردن، ارنست ديمنه، ترجمة محمد رفيعي مهر آبادي، انتشارات خجسته.
3. مهارت در انديشيدن، ادوارد. د . بونو، ترجمة بهمن لطيف، انتشارات اهل قلم.
4. اختلالات اضطرابي، آموزش كنترل و درمان، هلن كنرلي، ترجمة دكتر سيروس مبيني، انتشارات رشد.
5. تفكر برتر، دكتر محمد رضا شرفي، انتشارات سروش،

پي نوشت ها:
[1] . آمدي، شرح غررالحكم، جمال الدين محمد خوانساري، انتشارات دانشگاه تهران، ج 5، ص 321.
[2] . اعراف/201.
[3] . رعد/28.
[4] . انشراح/7 و 8.