من موقعي كه معني قرآن را مي‎خوانم، ديگر شب‎ها خوابم نمي‎برد و حالت رواني به من دست مي‎دهد. از عذاب آخرت خيلي مي‎ترسم و مدتي است اين حالت به من دست داده است، چه كنم با اين‎كه علاقة شديدي به معني قرآن دارم؟

مشكل بي‎خوابي يكي از اختلال‎هايي است كه معمولاً در بزرگسالان، جوان، ميانسالان ديده مي‎شود امّا آغاز آنها مي‎تواند از كودكي و نوجواني نيز باشد.[1] اين مشكل با افزايش سنّ از فراواني بيشتري برخوردار مي‎گردد. عمده‎ترين عوامل بي‎خوابي‎هاي نخستين عبارتند از: كار و فعاليت بيش از حدّ در روز، مسايل حلّ نشدة زندگي، تعارض‎هاي ناهشيار و اضطراب‎ها و نگراني‎ها. نقش عوامل روان‎شناختي در بي‎خوابي‎ها بيش از هر عامل ديگر به اثبات رسيده است و بدين دليل روان‎شناسان با ابداع روش‎هاي مختلفي به درمان آنها پرداخته‎اند. شناسايي اين‎كه بي‎خوابي متأثر از كدام عمل يا عوامل است، فرد را در انتخاب روش درماني و اثر بخشي آن ياري مي‎كند. بنابراين اولين گام در درمان بي‎خوابي شما شناسايي و تشخيص علت بي‎خوابي است، استنباطي كه خود شما نموده‎ايد اين است كه ترس از عذاب آخرت مشكل بي‎خوابي در شما گرديده، البتّه ممكن است عوامل ديگري نيز در اين مسأله نقش داشته باشد.

راه درمان بي‎خوابي شما:
مؤثرترين روش در اين‎گونه موارد، استفاده از شناخت درماني است. لذا ما برنامه‎اي را براي شما تنظيم مي‎كنيم كه قطعاً عمل به آن موثر است و اگر بتوانيد اين مراحلي را كه در پي مي‎آيد، به صورت منظّم و دقيق عمل نمائيد، به زودي مشكل بي‎خوابي شما حلّ مي‎شود. مگر اين‎كه عوامل ديگري نيز در بُروز آن دخيل باشد كه در آن صورت بايد به روان‎شناس يا روان‎پزشك مراجعه نمائيد.
گام اول: توجّه داشته باشيد كه عذاب آخرت براي همگان نيست بلكه براي افرادي است كه خدا و رسولش را نافرماني نمايند. در قرآن تصريح شده است كه: «هر كس نافرماني خدا و رسولش كند، آتش دوزخ از آن او است.»[2] شما مي‎توانيد با انجام اعمال نيك و اطاعت از خداوند خود را از عذاب الهي مصون سازيد.
گام دوم: رحمت خداوند مقدم بر غضب او است لذا در دعا مي‎خوانيم: «يا من سبقت رحمتُه غضبَه» يعني اي خدايي كه رحمتش مقدم بر غضبش مي‎باشد. در واقع وجود خداوند متعال رحمت محض است كه شامل همگان مي‎شود مگر عده‎اي بسيار كم كه شرك ورزيده‎اند و در دنيا هيچ عمل نيكويي انجام نداده‎اند. رحمت خداوند آنقدر وسيع است كه حتي گناهان افراد را به كار نيك و حسنه تبديل مي‎كند.[3] در روايات متعددي آمده است كه در روز قيامت گناهان مؤمن بر او عرضه مي‎شود و از ناراحتي به لرزه مي‎افتد ولي بخاطر اين كه او اهل ايمان، حيا، صدق و حسن خلق و اخلاص و در خط رهبري معصوم و اولياي خدا بوده , مورد لطف مخصوص قرار مي‎گيرد و به فرمان خداوند , گناهان او به عبادت تبديل مي‎شود[4]گام سوم: همة آيات قرآن كه دربارة عذاب آخرت نيست تا خواندن و تدبر در آن باعث ترس در شما گردد. در قرآن همان‎گونه كه از عذاب آخرت سخن به ميان آمده است، در مورد عفو و بخشش الهي، نعمت‎هاي خداوند، بهشت جاويدان، سيماي بهشتيان و… نيز آيات بسياري وجود دارد. امام باقر ـ عليه السّلام ـ در مورد درهاي بهشت مي‎فرمايد: «ان للجنة ثمانية ابواب» بهشت داراي هشت در است حال آن‎كه در مورد دوزخ آمده است كه هفت در دارد،[5] اين اشاره به كثرت راه‎هاي ورود به بهشت و وسعت رحمت الهي است. در آيات ديگر مي‎خوانيم كه خداوند به بهشتيان خطاب مي‎كند: «بخوريد و بياشاميد، گوارا باد اين نعمت‎ها بر شما بخاطر آن اعمال صالحي كه از پيش براي امروز خود فرستاده‎ايد.[6]در مورد وسعت و بزرگي بهشت چنين تعبير شده است كه: «جنّة عرضُها السماوات و الارض»[7] يعني بزرگي بهشت به اندازة آسمان‎ها و زمين است. در قرآن بارها دربارة همسران بهشتي و ويژگي‎هاي آنان سخن به ميان آمده است.[8] موضوعات بسيار جذّاب و دلنشين در قرآن وجود دارد كه خواندن آنها در انسان , شور و علاقة خاصي ايجاد مي‎كند و انسان را اميدوار مي‎سازد كه از آن همه نعمت‎هايي كه در قرآن توصيف شده، بهره‎مند گردد. اميدواري به رحمت خدا در آيات بسياري مورد ترغيب و تشويق قرار گرفته است از جمله مي‎فرمايد: «از رحمت خدا نااميد مشويد، زيرا جز گروه كافران كسي از رحمت خدا مأيوس نمي‎گردد.»[9] در جاي ديگر آمده است: «اي بندگان من كه دربارة خويش زياده‎روي كرديد، از رحمت خدا نااميد مشويد، همانا خدا تمام گناهان را مي‎آمرزد.»[10] با توجّه به اين آيات و روايات كه در مورد عفو و بخشش الهي وجود دارد، و از طرفي هنوز هم شما فرصت داريد كه اعمال نيكو و شايسته انجام دهيد و حتي اگر خداي نكرده در گذشته اعمال ناپسندي از شما سرزده است، مي‎توانيد با توبه و عبادت، جبران نمائيد ديگر ترس از عذاب الهي آن هم در حدّي كه شكل بي‎خوابي در شما ايجاد كند، معنا ندارد.
گام چهارم: تا كنون سه گام يا به تعبير ديگر سه مرحله از مراحل درماني مشكل شما را بيان كرديم و در تمامي اين سه مرحله هدف ما اين بود كه نگرش شما نسبت به موضوعات اضطراب‎آور مانند عذاب آخرت و خوف از جهنم مقداري تعديل يابد و در نتيجه ديگر فكر نكنيد كه عذاب الهي فراگير و شامل همگان از جمله شما هم مي‎شود. عذاب الهي مخصوص عدة خاصي است كه از فرمان الهي سرپيچي نموده و مورد عفو و شفاعت خداوند نيز واقع نشده باشند. براي اين‎كه اين باور , بيشتر در شما ريشه‎دار شود، آيات مربوط به رحمت و عفو و بخشش خداوند و نيز وعده‎هاي الهي و اوصاف بهشت و بهشتيان را مطالعه و پيوسته مرور نمائيد تا اطمينان و اميد در شما ايجاد شود و از خواندن قرآن بيشتر لذت ببريد. حال گام چهارم اين است كه به يك اصل كلي و زيربنايي توجّه داشته باشيد و آن اين‎كه در معارف اسلامي توحيد به «خوف و رجاء» تعبير شده است. يعني انسان هم بايد خوف از عذاب الهي داشته باشد و هم به رحمت و معرفت خداوند اميدوار باشد. خوف از عذاب الهي باعث آن مي‎شود كه انسان متوجه اعمال خود باشد و مخالفتي با دستورات خداوند و ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ نكند و رجاء و اميد باعث تلاش و كوشش در انسان مي‎شود يعني به اميد اين‎كه مورد لطف و رحمت خداوند واقع شود و به نعمت‎هاي جاويدان الهي دسترسي پيدا كند، با دلگرمي هرچه تمام، وظايف عبادي خود را انجام مي‎دهد. امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‎فرمايد: از جمله وصاياي لقمان حكيم به فرزندش اين بود كه: «آن چنان از خداي عزّوجل بترس كه گويي اگر نيكي‎هاي جنّ و انس را انجام داده باشي باز خدا (به دليل بعضي از اعمال ناپسندت) تو را عذاب خواهد نمود و از طرفي آن‎چنان به او اميدوار باش كه گويي اگر گناهان جنّ و انس را مرتكب شده باشي، خداوند براساس رحمت واسعة خويش تو را مورد رحمت قرار خواهد داد.[11]در روايات فراواني آمده است كه بيم و اميد در دل مومن با هم مساوي است؛ نه خوف بر قلب او غالب مي‎شود به گونه‎اي كه او را از رحمت الهي مأيوس سازد و نه اميد بر دلش غلبه پيدا مي‎كند به طوري كه مغرور شود. امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‎فرمايد: «در قلب هر مؤمني دو نور وجود دارد: نور خوف و نور رجاء، اگر هر يك از آنها وزن شود بر ديگري فزوني ندارد.»[12] نتيجه‎اي كه از اين روايات بدست مي‎آيد اين است كه: اگر انسان خوف يا رجايش بيشتر از يكديگر باشد، دچار مشكل خواهد شد، همان‎گونه كه در شما اين مشكل به صورت اختلال خواب، ظاهر شده است، پس سعي كنيد خوف و رجاء را با هم به صورت يكسان داشته باشيد.

راه‎كار عملي:
علاوه بر مطالب ياد شده، اين نكات را نيز رعايت كن.
1. در خلال روز، از استراحت اجتناب كنيد.
2. هرگز به رختخواب نرويد مگر آن‎كه خسته و آمادة خوابيدن باشيد.
3. از رختخواب فقط براي خوابيدن استفاده كنيد نه براي فكر كردن و مرور و يادآوري آن‎چه مطالعه كرده‎ايد يا شنيده‎ايد.
4. اگر پس از حدود 10 دقيقه نتوانستيد بخوابيد، از جاي خود بلند شويد، خود را به كاري مانند خواندن روزنامه، صحبت با دوستان، مشغول كنيد، تا كاملاً آمادة خوابيدن شويد آن‎گاه به رختخواب بازگرديد.[13]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. آيت‎الله حسين مظاهري، كاوشي نو در اخلاق اسلامي، موسسة ذكر، 1375.
2. محسن قرائتي، معاد، موسسة در راه حق، 1366.

پي نوشت ها:
[1] . دادستان، پريرخ، روان‎شناسي مرض تحولي از كودكي تا بزرگسالي، انتشارات سمت، 1378، ج 2، ص 39.
[2] . جن/23.
[3] . فرقان، «فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ».
[4] . تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 33.
[5] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج 10، ص 194.
[6] . الحاقه.
[7] . آل عمران/133، حديد/21.
[8] . صافات/48.
[9] . يوسف/87.
[10] . زمر/53.
[11] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، ج2، ص67.
[12] . همان، ص67.
[13] . دادستان، پريرخ، همان، ص55.