چکيده
مقالة حاضر معرفي وقف نامه هاي خطي است که در فهرست نسخ خطي مختلف همچون فهرست نسخ خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران، کتابخانة ملي ملک، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس، کتابخانة آيت الله العظمي گلپايگاني، کتابخانة آيت الله العظمي مرعشي نجفي و کتابخانة ملي ايران از آنها ياد شده است. مؤلف با بررسي اين فهرست نسخ، سياهه اي از 96 مورد وقف نامه را با بيان واقف و موقوفٌ عليه و مشخصات نسخه، به ترتيب تاريخي ارائه کرده است.
کليدواژه: وقف، وقف نامه هاي خطي
مقدمه
شناسايي موقوفات به جهت حفظ و احياي آنها از جمله امور مهمي است که در اين دوران به طور ويژه بايد بدان پرداخته شود. دلايل مختلفي را مي‌توان از جمله نتايج فراموشي موقوفات و يا مواد وقف‌نامه‌ها دانست که از آن جمله بايد به مواردي چون گذشت زمان، گسترش جغرافيايي و جمعيتي شهرها و روستاها، از بين رفتن اسناد و مدارک، سودجويي عده‌اي از افراد منفعت‌طلب و بسياري ديگر از موارد دانست. با نگاهي به موارد ذکر شده و نتايج حاصل از عدم دسترسي به اسناد و مدارک موقوفات مي‌توان به اين مهم پي برد که امروز بيش از هر زمان نيازمند شناسايي و دستيابي به اسناد و مدارک موقوفات هستيم؛ چرا كه با گذشت زمان حفظ موقوفات مشکل و مشکل‌تر مي‌گردد و سازمان اوقاف بايد بيش از هر زمان عزم خود را جزم کند تا با استفاده از کارشناسان زبده و تجهيزات کافي در صدد شناسايي و دستيابي به اين اسناد و مدارک برآيد.
آنچه پيش روي شما قرار دارد، بخشي از وقف‌نامه‌هاي خطي است که در فهارس نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌هاي ايران و برخي از کشورهاي ديگر موجود است. اين وقف‌نامه‌ها بر اساس ترتيب تاريخي معرفي گرديده است. قابل توجه آنکه متأسفانه تا کنون حجم قابل توجهي از آثار خطي در ايران و ساير کشورها هنوز فهرست‌نويسي نشده است و چه بسا حجم قابل توجهي از اسناد و مدارک موقوفات هنوز در گوشة کتابخانه‌هاي ايران و جهان انتظار مي‌کشند. در ثاني متأسفانه بخش قابل توجهي از اصل و يا سواد وقف‌نامه‌ها به جهت آنکه در ابتدا، يا انتها و يا حواشي نسخ خطي قرار داشته، از سوي برخي فهرست‌نگاران که تعجيل در فهرست‌نويسي داشته و يا دقت لازم را در اين فن نداشته‌اند مورد بي‌توجهي قرار گرفته و آنان اطلاعي از آنها به دست ما نداده و يا اگر داده‌اند بسيار اندک است. در هر صورت اين مقاله برآن است که ضمن ارائة آنچه تا کنون به دست مؤلفش رسيده است، توجه مسؤولان و فهرست‌نگاران را به بخش قابل توجه و ارزشمندي از اسناد و مدارک پيرامون موقوفات را جلب نمايد.
قبل از مطالعه به اطلاع مي‌رسانم که در اين مقاله وقف‌نامه‌هاي ديگر کشورها که در فهارس نسخ خطي موجود است نيامده و وقف‌نامه‌هاي کتب هم که حجم قابل توجهي را به خود اختصاص داده‌اند مجالي ديگر براي طرح مي‌طلبد.
برخي از وقف‌نامه‌هاي موجود در اين مقاله متعلق به مجموعه‌هاي شخصي و برخي ديگر متعلق به آرشيو برخي از ادارات اوقاف است؛ و ما از آن رو آنها را ذکر کرده‌ايم که در نشرية نسخه‌هاي خطي و در کنار اطلاعاتي از نسخه‌هاي خطي بدان‌ها اشاره رفته است.
در چينش وقف‌نامه‌ها ملاک در درجة اول تاريخي است که وقف‌نامه به نگارش درآمده است. در صورتي که به اين تاريخ حتي به صورت حدودي دست نيافته باشيم، تاريخ کتابت وقف‌نامه ملاک ترتيب وقف‌نامه‌ها گرديده است.

1) وقف‌نامه
 

متن‌شناسي:
وقف‌نامة ناقص با دو جدول دايره دربارة حقوق موظفين مدرسه‌اي مورخ اول رجب 739ق. با سجلّ »مهنّي بن الحسن بن المهنّي الحسيني« تاريخ‌هاي 736ق. و737ق هم در آن ديده مي‌شود.
نسخه‌شناسي:
تهران: ملک، ش 8/3781، نستعليق و نسخ، عنوان شنگرف، 94گ، 18س، 8/12×6/18سم، كاغذ ترمه، جلد ميشن يشمي ضربي لائي. [کتابخانة ملي ملک: 7/37]

2) وقف‌نامة قائد شمس‌الدين يارمير
 

نسخه‌شناسي:
شيراز: ادارة اوقاف، 10 شعبان 825ق. [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/206]

3) گواهي و استشهاد بر وقف
 

متن‌شناسي:
گواهي و استشهاد بر وقف بودن کمهر و گلستان بر بقعه و آستانة سلطان نورالدين علي غازي علوي اردکاني در اردکان شيراز
موقوفه:
روستاي کمهر و روستاي گلستان
موقوف عليه:
بقعه و آستانة سلطان نورالدين علي غازي علوي اردکاني
نسخه‌شناسي:
شيراز: امين الله کوثر مورخ 21 ذي‌القعده 876ق. [ نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/279؛ فهرست ميکروفيلم‌هاي کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد دانشگاه تهران: 2/27]

4) وقف‌نامة کيومرث بن بيستون رستمداد بر مقبرة شيخ شمس‌الدين آملي
 

واقف: کيومرث بن بيستون گستهم بن زيار(897-857ق.)
متن‌شناسي:
تاريخ موقوفه 21 ربيع الثاني 871ق.
موقوف عليه:
مقبرة شيخ شمس‌الدين آملي
نسخه‌شناسي:
تهران: مجلس، ش 46/9452، ص 1743، نستعليق، قرن 12ق. [فهرست مختصر نسخه‌هاي خطي کتابخانة مجلس شوراي اسلامي: 888]

5) وقف‌نامة شاه‌چراغ
 

متن‌شناسي:
وقف‌نامة شاه چراغ با توليت حبيب الله شريفي به دستور شاه اسماعيل صفوي ، مورخ 912 در مورد ميمند و گرم‌سير و قصرالدشت و تبديان (هدية احمدي، ص 29 و 132)
نسخه‌شناسي:
شيراز: کتابخانة آستانة حضرت احمد بن موسي (شاهچراغ) [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/242]

6) وقف‌نامة املاک دارالملک شيراز
 

واقف: غياث‌الدين علي بن محمد بن مرشدالدين احمد غياثي
متن‌شناسي:
طومار وقف‌نامة املاك دارالملك شيراز كردآباد و كمال‌آباد و قبله قنات مجدآباد و قنات سوتا و سندل و قنات فخرآباد و قنات صدري و قنات محمدآباد و دينكان و قنات غياثي و قنات عمادآباد و اميرآباد و مزرعة خيرآباد و باغ قاضي در قصرالدشت و مزرعة جرمقان و پنجشنبه و بركان )بيركون( و آويخان )رامجرد( بر رقبة حائرية حسينية مشهد الحسين که در كربلا در 934 و 949ق وقف كرده و تاريخ نوشته شدن آن و گواهي كه بر آن نوشته‌اند رمضان 951 است.
موقوفه:
کردآباد؛ کمال آباد؛ قنات مجدآباد؛ قنات سوتا؛ قنات سند؛ قنات فخرآباد؛ قنات صدري؛ قنات محمدآباد؛ قنات دينکان؛ قنات غياثي؛ قنات عمادآباد؛ قنات اميرآباد؛ مزرعة خيرآباد؛ باغ قاضي در قصرالدشت؛ مزرعة جرمقان؛ مزرعة پنجشنبه؛ مزرعة برکان )بيرکون(؛ مزرعة آويخان )رامجرد(
موقوفٌ ‌عليه:
حائرية حسينية مشهد الحسين در کربلا
نسخه‌شناسي:
شيراز: سيد امين‌الله کوثر، [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/205و279] (1).

7) وقف‌نامه و اسناد آستانه عبدالعظيم در شهر ري
 

متن‌شناسي:
وقف‌نامه‌ها و اسناد آستانة عبدالعظيم در شهر ري كه كهن‌ترين آنها مورخ 943 و 961 و 977 و 998 است .
[نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 3/62و4/490؛ راهنماي کتاب: س7، ش1: 140]

8) وقف‌نامه‌هاي آستان قدس رضوي
 

متن‌شناسي:
وقف‌نامه‌هاي آستان قدس رضوي كه كهن‌ترين آنها مورخ 957 و 997 است. اين وقف‌نامه‌ها در بياض بوده، مشتمل بر اسناد موقوفات است؛ مانند دفتر صريح‌الملک که دربارة وقف‌هاي دوران صفوي از شاه عباس تا شاه سلطان حسين است. اين بياض در ابتدا متعلق به حضرت آيت الله سيد محمد علي روضاتي بوده که بنا به گفتة مرحوم دانش‌پژوه در حال حاضر در کتابخانة مجلس است.
نسخه‌شناسي:
تهران: کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد دانشگاه تهران [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/492؛ فهرست ميکروفيلم‌ها: 1/753]

9) صريح‌الملک
 

گردآورنده: زين‌العابدين بن عبدالمؤمن بن محمد بن احمد قوامي شيرازي (سدة 10ق)
نسخه‌شناسي:
نسخ و نستعليق. احتمالاً گردآمده در 975ق، در موقوفات به فارسي عنوان و اغلب خطوط به زر و لاجورد و شنگرف با آرايش در 348 صفحه كاغذ ترمه. جلد مقوا ابره تيماج مشكي ابعاد 8/20×30. وقف آستانة شيخ صفي، واقف شاه عباس صفوي، تاريخ و محل تحصيل 1308 ، آستانة شيخ صفي ر. ك: فهرست نسخه‌هاي خطي موزة ايران باستان، صفحة 209
تهران: کتابخانة ملي، ش 2734ف، 195گ، 15س، 5/11×5/20، نسخ و نستعليق، کاغذ سمرقندي. مشتمل بر صورت وقف‌نامه‌هاي املاک اردبيل که ضمن آنها وقف‌نامه‌اي با تاريخ 806 ديده مي‌شود.( [فهرست ميکروفيلم‌ها و نسخ خطي موزة ملي ايران: 1/45؛ نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 2/209؛ 4/491]

10)‌ سواد وقف‌نامة شيخ صفي صريح الملک
 

گردآورنده: زين‌العابدين بن عبدالمؤمن بن محمد بن احمد قوامي شيرازي (سدة 10ق.)
متن‌شناسي:
ش‍ي‍خ‌ ص‍ف‍ي‌ال‍دي‍ن‌ اردب‍ي‍ل‍ي‌ ج‍د اع‍لاي‌ ص‍ف‍وي‍ان‌ چ‍ون‌ از م‍ردان‌ ص‍اح‍ب‌‌ن‍ام‌ زم‍ان‌ خ‍ود خ‍اص‍ه‌ در ن‍زد طري‍ق‍ت‍ي‍ان‌ بود، طاي‍فة دروي‍ش‌دوس‍ت‌ ب‍ر م‍زار او وق‍ف‍‌ه‍ا ک‍ردن‍د و م‍ل‍ک‌ه‍ا ب‍ري‍ن‌ وق‍ف‌ه‍ا رف‍ت‌. در زم‍ان‌ ش‍اه‌ طه‍م‍اس‍ب‌ اول‌ ص‍ف‍وي‌ به ج‍ه‍ت‌ م‍ع‍ل‍وم‌ و م‍ع‍ي‍ن‌ ب‍ودن‌ اي‍ن‌ م‍وق‍وف‍ات‌ ب‍ر آن‌ ش‍دن‍د ک‍ه‌ ک‍ت‍اب‍ي‌ از ص‍ورت‌ اي‍ن‌ وق‍ف‌نام‍ه‌ه‍ا ت‍رت‍ي‍ب‌ ده‍ن‍د؛ ل‍ذا به گردآوري‌ آن‍ه‍ا پ‍رداخ‍ت‍ه‌ و ح‍اص‍ل‌ ک‍ار آن‍ه‍ا ک‍ت‍اب‌ ص‍ري‍ح‌ ال‍م‍ل‍ک‌ ش‍د. اي‍ن‌ ج‍ل‍د از اي‍ن‌ ک‍ت‍اب‌ ح‍اوي‌ ص‍ورت‌ وق‍ف‍ن‍ام‍ه‌ه‍اي‌ ام‍لاک‌ اردب‍ي‍ل‌ اس‍ت‌ و در ب‍ي‍ن‌ آن‍ه‍ا وق‍ف‍‌ن‍ام‍ه‌اي ا‍س‍ت‌ ک‍ه‌ ت‍اري‍خ‍ش‌ ه‍ش‍ت‍ص‍د و ش‍ش‌ ه‍ج‍ري‌ م‍ي‌ب‍اش‍د.
آغ‍از ن‍س‍خ‍ه‌: »ب‍س‍م‍ل‍ه‌، ح‍م‍دي‌ ص‍ف‍ي‌ ص‍اف‍ي‌ ک‍ه‌ ف‍ات‍ح‍ة ک‍ت‍اب‌ ک‍ري‍م‌ و ص‍در ال‍خ‍طاب‌ ک‍لام‌ ح‍ک‍ي‍م‌ را ک‍اف‍ي‌ ب‍اش‍د«.
ان‍ج‍ام‌ ن‍س‍خ‍ه‌: »و ق‍ول‍ه‌ ت‍ع‍ال‍ي‌ ال‍ل‍ه‌ لاي‍ض‍ي‍ع‌ أج‍ر ال‍م‍ح‍س‍ن‍ي‍ن‌ ف‍ي‌ ش‍ه‍ور س‍نة‌ س‍تّ‌ و ث‍م‍ان‍م‍ائ‍ة«.‌
نسخه‌شناسي:
تهران: کتابخانة ملي، ش 2026/د، نستعليق و نسخ ، 1115ق، جلال الدين محمد الشريف الحسيني ، ساده، سرفصل‌ها و پاره‌اي از عبارات با مركب قرمز، حواشي با مركب مشكي، نسخه برگ‌شماري دارد كه با برگ‌شماري جديد فرق مي‌كند. جلد: تيماج زرد و عطف تيماج ترياكي، ترنج ونيم ترنج، كوبيده، مقوائي، 190 × 290. كاغذ: سمرقندي، 5/20×5/11،195برگ، 15 سطر كامل [کتابخانة ملي ايران: 6/341].

11) وقف‌نامچة آزاب
 

متن‌شناسي:
[پشت نامه ] الحمد لخالق البرايا والشكر لواهب العطايا. والصلوه والسلام علي سيدنا محمد و آله خير الوري. و بعد باعث بر تحرير اين حروف شرعيه و غرض از تسطير اين مقالات سمعي آنكه حاضر آمدند كدخدايان محترم حاجي آزابي و وردان آزابي في حالت عقل و كمال عافيت از براي يوم لاينفع مال و لا بنون إلا من [أتي] الله بقلب سليم، مساحت چهار پارچه املاك كه از راه مااكتسب تعلق به آبا و اجداد ايشان است ]و[ مشهور است به كالميان؛ و قبل از تحريرآن را به وقف نامزد كرده بودند و مُحادّ به حدود: آفتاب درآمدن به املاك درويش ميرزاي ابوالحسن و علي دوم؛ غربياً به املاك ابراهيم ولد قاسم آزابي. حدّ سيم قِبليّاً به سنگ بزرگ در مابين املاك ايشان واقع است. حد چهارم به املاك درويشان … ابوالحسين املاك مذكور را … وقف مزار سلطان … و مداخل املاك مذكوره را مع وقفية آن را مباح سيادت‌پناه سيد ميرزا ابوالحسين نمودند… ابوالحسين از حاصل و منافع و وقفية املاك مذكور قطع كردند و آنچه حاصل و منافع املاك …و اولاد او بطناً بعد بطن قرناً بعد قرن مباح و حلال نمودند كه بعد اليوم ……حقي نيست؛ و جمع درويشانِ اولاد درويش حسن ولي را در آن وقفيّه و حاصل او دخلي نيست؛ و هر كس … او تصرف كند باطل و عاطل دانسته خلاف كننده، به لعنت خدا و نفرين رسول گرفتارآيند.
و كان ذلك في شهر شوّال ختم بالخير و الإقبال سنة 1039. قرارشد: املاك هر ساله آب زراعت. املاك بلامضايقه به درويش ميرزا داده زراعت. الشهود: 1. رئيس بن محمد آزابي؛ 2. ابراهيم ولد رستم آزابي؛ 3. بابوي آزابي؛ 4. وجلال آزابي؛ 5. رئيس جلال نوايي؛ 6. رستم باطيب نو[ايي]. شهد بما فيه محمدزمان نوايي؛ 7. املاك مذكور را قربة الي الله و طلباً لِمرضاته وقف مزار كثيرالانوار كردند و حاصل و منافع آن را مباح شرعية درويش ميرزا واولاد او بطناً بعد بطن نمودند؛ و هذا خطي العبد الأقل (مهر: غلام بن محمدتقي).
نسخه‌شناسي:
نياک لاريجان: اسناد آستانة درويش تاج‌الدين حسن ولي [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/630].

12) وقف‌نامة پادشاهان صفوي
 

کاتب: احمد غلام
متن‌شناسي:
جنگي است شامل نامه‌ها و فرمان‌ها و چند كتاب‌رساله و نيز گزيده‌هايي از كتاب‌ها و رساله‌هاي نادر که بيشتر آن نوشته و گردآوري احمدغلام كتابدار كتابخانة صفوي در اواخر سلطنت صفوي بوده و گاه يادداشت‌هاي سودمند دربارة آن زمان دارد. در اين جُنگ، صورت وقف‌نامة پادشاهان صفوي )ص 22-23( در خصوص اموال اصفهان آمده است.
آغاز: »شروط وقفية بندگان نواب همايون اعلي: غرض از تنميق اين صحيفه آنکه وقف نمود کليه … و عند صدور هذا الوقف در تحت تصرف مالکانة خود داشتند حاليّاً …«.
انجام: »… وظروف و فروش و باغات و مستغلات و ساير بيوت نه به‌واسطه و نه بي‌واسطه«.
همچنين در ص 37-40( صورت وقف‌نامة برخي از املاك شاهي نيز ذکر گرديده است.)
آغاز: »آب و رنگ گلستان سخن‌پردازي و گلگونة بهارستان معني‌طرازي وقف چهرة دلاراي حمد جهان‌پيرائي‌ست که منظر رفيع نه فلک …«.
انجام: … پس اگر به خلاف اين ادعا نمايد، باطل و عاطل و از درجة اعتبار ساقط خواهد بود. والسلام علي من اتبع الهدي«.
نسخه‌شناسي:
تهران: مجلس، ش 74554، جُنگي به خط‌هاي گوناگون، بين سال‌هاي 1063-1141ق، قطع بياض 5/15× 33، جلد تيماج يک‌لا قرمز، 459ص [کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي:10/1334].

13)‌ وقف‌نامه
 

واقف: محمدصادق بن صدرالدين محمد وزير
متن‌شناسي:
واقف ميرزا محمدصادق بن ميرصدرالدين محمد وزير آذربايجان، کاشان و فارس بوده است و وقف‌نامه‌اي براي مسجد طالبية تبريز نگاشته شده است.
موقوف‌عليه:
مسجد طالبية تبريز
نسخه‌شناسي:
تبريز: ادارة اوقاف تبريز، مورخ رجب 1068ق [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/336و 4/492]

14)‌ وقف‌نامه
 

متن‌شناسي:
وقف‌نامچه‌اي که بندگان آقا حسينا به جهت ميرزا ضيا نوشته‌اند.
آغاز: »بسمله و به نستعين. آب و رنگ گلستان سخن‌پردازي و گلگونة بهارستان معني‌طرازي وقف چهره دل‌آراي شاهد صمد‌پيرايي است که منظر رفيع نه فلک پست‌ترين غرفه‌اي از ايوان ابداع اوست …«.
انجام: »… پس اگر کسي به خلاف اين ادعا نمايد، باطل و عاطل و از درجة اعتبار ساقط خواهد بود و به مقتضاي قواعد شرع شريف فاسد و غير محکوم به. والسلام علي من اتبع الهدي )تمام شد خسرو و شيرين وحشي و وقف‌نامچة عالي‌جناب افضل العلماء آقا حسينا خُنساري في يوم يکشنبه هشتم شهر رجب المرجّب سنة 1083 در … اصفهان … در حجرة اکابري ملاذي شهرياري … به جهت … محبّ علي بيک بن کلب علي بيک … علي يد … حيدري ابن لاچين سلطان محمودي محمدي اللهم اغفر لهما«.)
نسخه‌شناسي:
تهران: دانشگاه تهران، ش 38/1997، نستعليق، عنوان شنگرف، صص. 162ر-167پ [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/492؛ دانشگاه: 8/616].

15)‌ وقف‌نامة ظهيريه
 

واقف: محمدابراهيم ظهيرالدوله
متن‌شناسي:
ظهير الدوله وزير آذربايجان بوده است که در زمان شاه سليمان براي مرقد شاه عباس در قم و مسجد اسماعيلية اصفهان و آستانة سيدحمزه در كوي سرخاب تبريز وخيرات ديگر. اصل آن نزد آقاي غلامرضا بزرگزاد كارمند شهرداري پسرحاج ميرزا ابوالحسن خان بزرگزاد مستوفي مقيم اصفهان است و در چاپخانة داد اصفهان به چاپ رسيده است .
موقوف‌عليه:
مرقد شاه عباس در قم؛ مسجد اسماعيلية اصفهان؛ آستانة سيد حمزه در کوي سرخاب تبريز
نسخه‌شناسي:
اصفهان: غلامرضا بزرگزاد، مورخ 1090ق. [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/336و4/492] (2).

16) وقف‌نامة مدرسة امامية شيراز
 

واقف: امام وردي بيک
نسخه‌شناسي:
قم: گلپايگاني، ش 23/93، 30گ، 22×16 [فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه آية الله گلپايگاني: 755]

17) وقف‌نامه
 

واقف: شاه عباس صفوي
کاتب: محمدکريم بن اسماعيل قاضي
متن‌شناسي:
در اين وقف‌نامه شاه عباس آنچه تا آن تاريخ يعني سال 1013ق داشته است، شامل کاروان‌سراي ميدان نقش جهان و قيصريه و بازار دور ميدان و حمام معروف به حمام شاهي را که خود احداث کرده، وقف کرده است که نصف مال الاجارة آنها را مدد معاش سادات حسيني که ساکن مدينه‌اند ـ از زن و مرد ـ بپردازند و آنچه مي‌ماند در مدد معاش ساکنين نجف صرف کنند؛ و نيز نصف کاروان‌سراها و مستغلات و املاک و اراضي و باغ‌ها و آسياب‌ها و جداول و انهار و قنواتي را که در تصرف شرعي خود داشته است ـ چه در اصفهان و چه در جاي ديگر ـ وقف کرده که حاصل آنها را در وجه سادات بني‌فاطمي از زن و مرد به شرط آنکه شيعه باشند، يا در وجه مدد معاش مستحقان شيعه بپردازند؛ و قرار داده است که پس از مرگ او نصف ديگر آنها هم وقف باشد به اين شرط که حاصل آنها را نخست صرف تعمير و آباداني و زراعت و مصالح آن املاک بکنند؛ و توليت آنرا به پادشاه وقت سپرده و يک عُشر حق التوليه قرار داده؛ و نيز همة اسبان ايلخي خود را از نر و ماده و اخته و همة شتران و گوسفندان و گاوان و نيز همة جواهر و مرصع‌آلات و نقره‌آلات خود را بر مرقد علي بن ابي‌طالب )عليه السلام( وقف کرده است که چهار قبة مرصع بسازند و بر ضريح نصب کنند؛ و قيد کرده است که چون خود به زيارت آن بقعه خواهد رفت، طلاآلات را صرف مذهّب کردن گنبد آن خواهد کرد؛ و نيز همة آلات چيني و مسينة خود و قالي‌هاي بزرگ و کوچک و قاليچه‌هاي خود را بر مقبرة صفويه وقف و قيد کرده است که از اين گونه اموال در آينده نيز هر چه به‌دست آيد وقف باشد؛ و ثواب اين موقوفات را متوجه شاه طهماسب و شاه اسماعيل و فخرالنساء بيگم مادر خود و سلطان حسن ميرزا و سلطان حمزه ميرزا و شيخ صفي الدين و سلطان احمد ميرزا کرده و به صراحت گفته است که اسماعيل ميرزا و حيدر ميرزا و صدرالدين خان شيخ شاه بيک و اولاد آنها را از بازماندگان صفويه از اين ثواب محروم کرده است.
آغاز: »الحمد لله الذي وقف کل حامد في الوقف…«
انجام: »… فيه مصلحة الوقت کما هو المزبور«.

موقوفه:
 

1. کاروان‌سراي ميدان نقش جهان؛ 2. قيصريه و بازار دور ميدان؛ 3. حمام معروف به حمام شاهي؛ 4. کاروانسراها مستغلات و املاک و اراضي و باغ‌ها و آسياب‌ها و جداول و انهار و قنوات اصفهان و ديگر شهرها.
موقوف‌عليه:
1. سادات حسيني ساکن مدينه‌؛ 2. سادات حسيني ساکنين نجف؛ 3. سادات بني‌فاطمي؛ 4. مستحقان شيعه؛ 5. مرقد علي بن ابي‌طالب (عليه السلام)؛ 6. مقبرة صفويه.
نسخه‌شناسي:
تهران: مجلس، ش 14337، از قرن 11ق، رقم كاتب در پايان و مهر بدون تاريخ ديده مي‌شود كه شعر معروف »گر به هم بر زده بيني« (3)
. در اطراف آن نوشته شده. قطع رقعي 5/17× 5/11، جلد ميشن زرشكي رنگ داغ كرده، صفحات : 298 ، سطور : 14، كاغذ: اصفهاني شكري آهار مهره‌دار [کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي: 10/506].

18) وقف‌نامه
 

واقف: حسين بن محمد خوانساري(1098ق.)
نسخه‌شناسي:
تهران: مجلس، ش 10/8908 )گ. 42الف.-46ب.( نستعليق، قرن 11ق [فهرست مختصر نسخه‌هاي خطي کتابخانة مجلس شوراي اسلامي: 886].

19) وقف‌نامه
 

متن‌شناسي:
جنگي مشتمل بر دو وقف‌نامه يکي وقف‌نامچة آقاحسينا و ديگري وقف‌نامة قرآن محمد بيکا پسر ابراهيم خان بيات است.
نسخه‌شناسي:
تهران: دانشگاه، ش 4727، شكسته نستعليق سدة 11، جدول زر و لاجورد، اندازه بياضي. سطر چليپا 6 × 16 ، 346-352 و 435-436، كاغذ سپاهاني جلد تيماج زرد ضربي [کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 14/3678].

20) وقف‌نامه
 

واقف: شيخ علي‌خان زنگنه اعتمادالدوله
متن‌شناسي:
سند وقف اعتمادالدوله شيخ علي‌خان زنگنه است براي مدرسه‌اي در همدان، گويا ساختة خود او مورخ 6 شعبان 1100، سجلّات اصل وقف‌نامه و گواهان بر صحت آن در هامش نسخه از احمد بن زين الدين احسائي است و ديگري مورخ 1236 و مهدي بن اسدالله و [سيد] محمد [ مجاهد ] بن علي طباطبائي و محمد كليددار و محمد باقربن محمدتقي [مجلسي] و جمال الدين محمد [بن آقا حسين ] خوانساري و محمد رضي بن [آقا] حسين خوانساري و [مير] محمدصالح [بن عبدالواسع] حسيني [خاتون آبادي] مدرس و محمد صادق بن محمد باقر و عبدالله بن ابي تراب حسيني طباطبائي و محمدمسيح كاشاني و شيخ علي بن عبدالله كمره‌يي و داود بن ابي الحسن بن ابي طالب رضوي همداني در 7 ع 2 / 1259 و عبدالله حسيني و ابوتراب بن ابي القاسم رضوي همداني و كسان ديگر كه ازخود نام نبرده‌اند.
موقوف‌عليه:
مدرسه‌اي در همدان
نسخه‌شناسي:
نسخ سدة 13، جدول زرين، حواشي نستعليق، خشتي، 9س، 18 × 14، 16 گ، كاغذ فرنگي جلد مقوا ابره پارچه كبود.
– همدان: اداره اوقاف [تصوير] – همدان: تقي يوسفي )رونوشت( [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/387].
– همدان: سيد نصرالله بني‌صدر )رونوشت( [ نشريه سنخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/380] – تهران: دانشگاه تهران [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/492و 5/348و380و387؛ کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 15/4115]

21) وقف‌نامه
 

واقف: محمدمؤمن بيکار
متن‌شناسي:
وقف‌نامة حاج محمدمؤمن بيكار دربارة مدرسة زمانية جهرم
نسخه‌شناسي:
شيراز: ادارة اوقاف، مورخ 1103ق [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/206].

22) وقف‌نامه
 

واقف: علويه زبيده‌بيگم دختر شاه سليمان صفوي
متن‌شناسي:
اين بانو به شرحي كه مي‌آيد، تمام املاك و قُري و مزارع و مستغلات و باغات خود را وقف شرعي و حبس مؤبَّد کرده، كه مقداري صرف حفظ شعائر حسيني)عليه السلام( و بقيه وقف اولاد ذكور از نسل سيد ميرزا محمد باقر و اولاد اولاد او شود، به تفصيل دقيق و منظمي كه در متن وقف‌نامه آمده است. اين وقف‌نامه را بزرگان علماء وقت گواهي و امضاء کرده، بعضي از آنان مانند مرحوم مجلسي صيغة وقف در حضورشان جاري شده است. تاريخ تنظيم اين وقف‌نامه: ذي‌حجة سال 1107 قمري است. در حال حاضر طبق تصريح وقف‌نامه، توليت اين موقوفات به مرجع عاليقدر حضرت آية الله العظمي مرعشي نجفي ـ مدّ ظلّه العالي ـ كه سلسلة نسبشان به شخصيت عظيم‌الشأن سلطان العلماء خليفه سلطان منتهي مي‌شود، مربوط است.
آغاز: »الحمد لله الذي وفّق السعداء من عبيده بالخيرات«.
انجام: »و صيغة شرعيه بالعربية و الفارسية جاري و واقع گرديد؛ و حُرِّر ذلك في ثاني عشر شهر رجب المرجب من شهور الاثنين و التسعين بعد الألف من الهجرة المقدسة النبوية«.
رقبات:
1. كل شش دانگ قريه بردشاء فريدن از نواحي اصفهان با جميع توابع و لواحق آن از اراضي و صحاري و مزارع و انهار و عيون و دهكده و مراتع و آب‌كاري و ديم‌كاري و غيره؛ 2. تمامي پانزده حبه از جمله هفتاد و دو حبه از كل ششدانگ قرية خير آباد مشهور به شاه‌بلاغي از محال فريدن با جميع توابع؛ 3. كل شش دانگ قرية شادان و مزرعة چاهك از توابع كَروَن سفلي از نواحي اصفهان با جميع توابع؛ 4. تمامي دوازده حبه از شش دانگ مزرعة چه لنجان از بلوكات اصفهان با جميع توابع؛ 5. شش حبه از شش دانگ قرية طاد لنجان از بلوكات اصفهان با جميع توابع؛ 6. كل شش دانگِ دو مزرعه به نام‌هاي 1- هويه مشهور به حيدرآباد، 2- زنه واقع در كرارج از بلوكات اصفهان با جميع لواحق؛ 7. كل شش دانگِ قرية حسن آباد دره از توابع برخوار از بلوكات اصفهان با جميع لواحق؛ 8. كل شش دانگِ يک درب باغ مشجر واقع در قرية اليادران ماربين از بلوكات اصفهان معروف به باغ سلطان العلماء خليفه سلطان با جميع لواحق به مساحت هجده جريب؛ 9. كل شش دانگ قرية خاوه از بلوك قهستان از محال دارالمؤمنين قم با جميع توابع شرعيه از مضافات و قنوات و جداول و انهار و اراضي و صحاري و مراتع و معالف و دهكده و عمارات؛ 10. كل شش دانگ قرية بوره از بلوك قهستان از محال قم، با جميع توابع و لواحق به نهج قرية خاوه؛ 11. كل شش دانگ يک باب يخچال مشهور به يخچال باباحسن در محلة باب القصر اصفهان با جميع لواحق؛ 12. همگي و تمامي كل چهار سوق با نه چشمه طاق كه از سه طرف معبر عام است و دكاكين طرفين كه عبارت از بيست و يك باب دكان با كارخانة شماعي و پيش‌دكان واقع در محلة باب القصر اصفهان با جميع توابع و لواحق.
موقوف‌عليه:
1. حفظ شعائر حسيني؛ 2. اولاد ذکور
نسخه‌شناسي:
قم: مرعشي، نسخ ، از روي نسخة اصل، ذي الحجة 1107ق. در اول و آخر صورت مهر و امضاء علامه مجلسي و آقا جمال خوانساري و بسياري از علماي بزرگ زمان با تاريخ‌هاي مختلف ديده مي‌شود. همچنين صورت امضا و مهر شاه سليمان صفوي در اول با سجع )بندة شاه ولايت سليمان( و در خاتمه صورت مهر واقفه با شعر »اگر چه هست به گيتي به دو فلك رانم/ ز نسل فاطمه دختر سليمانم« ديده مي‌شود. در آغاز امضاء و مهر عده‌اي از علماي اوائل قرن سيزدهم هجري كه اين نسخه را با نسخة اصل مقابله کرده‌اند ديده مي‌شود. 37 لوحه، 6 سطر، اين وقف‌نامه از نسخه‌هاي خاندان خليفه‌سلطان در اصفهان بوده است [فهرست نسخه‌هاي عکسي کتابخانة آية الله العظمي مرعشي نجفي: 1/198].

23( وقف‌نامه
 

واقف: شاه سلطان حسين صفوي
متن‌شناسي:
مربوط به رساله و کتاب
نسخه‌شناسي:
تهران: دانشگاه، مورخ 1113ق [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/492؛ دانشگاه 1/4094].

24) وقف‌نامه
 

واقف: شاه سلطان حسين صفوي
کاتب: احمد نيريزي
متن‌شناسي:
دربارة وقف شاه سلطان حسين موسوي حسيني صفوي بهادرخاني است که ده‌هاي زيرواز فسا و بيابان بالايي )صحراي عليا( خفرك و حسن‌آباد بشنجان خفرك و حسين‌آباد فارس را بر فرزندان خود با گواهي محمدباقر پسر سيد حسن حسيني و سيد مرتضي پسر سيد علي حسيني و شاهقلي زنگنه و محمدحسين پسر شاه محمد تبريزي و سيدمحمد پسر محمدامين حسيني و حسين قلي چوله وقف کرده است.
موقوفه:
1. زيرواز فسا؛ 2. صحراي علياي خفرک؛ 3. حسن آباد بشنجان خفرک؛ 4. حسين‌آباد فارس
موقوف‌عليه:
فرزندان واقف
نسخه‌شناسي:
تهران: موزة ملي ايران، ش 8550، رقاع، به گواهي لطفعلي صدرالافاضل دانش دارندة نسخه در 1339، بي رقم و تاريخ، با سرلوح و حاشيه‌سازي و جدول و ستون‌بندي به زر و لاجورد و شنگرف، كاغذ فرنگي، جلد تيماج سرخ با آستر چرم، 350گ، [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 2/217].

25)‌ وقف‌نامه
 

واقف: شاه سلطان حسين صفوي
کاتب: احمد نيريزي
متن‌شناسي:
وقف‌نامه با گواهي به اين مطلب دربارة وقف زمين مسجد و مدرسة پهلوي چهارباغ شهر اصفهان نزديك به نه جريب توسط شاه سلطان حسين صفوي با توليت خودش در مورخ 15 رجب 1118 با گواهي محمد مؤمن وزير ديوان و جمال‌الدين محمد خوانساري و محمد باقر پسر اسماعيل حسين خاتون‌آبادي مدرّس همين مدرسه سلطاني و محمدباقر حسيني و محمدزمان حسني حسيني.
موقوفه:
زمين مسجد و مدرسة پهلوي چهارباغ شهر اصفهان نزديک به نه جريب
نسخه‌شناسي:
تهران: موزة ملي ايران، سرلوح و حاشيه‌سازي، جدول و ستون‌بندي به زر و لاجورد و شنگرف، عنوان زرين، در 48 صفحه، كاغذ فرنگي، جلد تيماج سرخ با آستر چرمي سبز، اندازه : 6/17 × 26، تاريخ و محل تحصيل : 317/1338 نامعلوم . نسخه در سال 1259 در كتابخانة بهمن ميرزا بوده است [فهرست ميکروفيلم‌ها و نسخ خطي موزة ملي ايران: 1/111؛ نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 2/217؛ فهرست نسخه‌هاي خطي موزه: 217 و 218].

26)وقف‌نامة مدرسة ميرزا محمدصادق
 

واقف: ابوطالب حسيني
نسخه‌شناسي:
قم: گلپايگاني، ش 37/87، 1118ق، 24گ، 21 × 14 [فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانة آية الله العظمي گلپايگاني: 756]

27) وقف‌نامه
 

واقف: شاه سلطان حسين صفوي
کاتب: ميرزا احمد نيريزي
متن‌شناسي:
وقف‌نامه‌اي لست كه شاه سلطان حسين صفوي مزرعة ايزدخواست موسوم به علي‌آباد را كه در بهبهان كهکيلويه واقع بوده است با تمام ملحقات و منضمّات از اراضي و صحاري و مجاري و قنوات و دهكده وقف کرده است.
آغاز: »هو الواقف. بسمله. بعد التحميد و التصلية، باعث بر تسطير اين كلمات شرعية المبدء و المآب آن است كه بندگان ثريامكان، عالميان‌مآب، مقدس‌القاب، شاهنشاه دين‌پناه.
انجام: و كان ذلك الوقف في تاسع شهر ذي القعدة الحرام من شهور سنة سبع و عشرين و مائة و الألف من الهجرة المباركة علي مهاجرها و آله ألف آلاف سلام و صلاة و ثناء و تحية.
موقوفه:
مزرعة ايزدخواست موسوم به علي‌آباد واقع در بهبهان با تمام ملحقات و منضمّات از اراضي و صحاري و مجاري و قنوات و دهکده
نسخه‌شناسي:
تهران: مجلس، ش 64516، نسخ 1127ق، كاغذ سپاهاني، 8س، 18 × 11 سم، جلد تيماج مشكي مقوائي، بسمله زرين،، عنوان شنگرف، كمندزرين و مشكي جدول لاجورد و شنگرف زرين و مشكي و سبز. در آغاز يادداشتي است به نام ميرزا احمد نيريزي كاتب وقف‌نامه، و ديگري به نام محمد بن الحاج سيد عبدالعظيم الحسيني اللنجاني و يادداشتي در سبّ اميرتيمور و چنگيز. يادداشت به تاريخ بيست و دوم رجب سنة 1126 و ديگري به نام محمد المدعو بالقاسم التبريزي مؤرخ 1329 و اشاره به مهر شاه سلطان حسين صفوي كه پيش از آخرين برگ موجود است و تاريخ حك آن را سنة 1125 نگاشته است. در حواشي مهرهايي به نام‌هاي عبده محمدباقر، سيدحسين الحسيني، و نصر من الله و فتح قريب عبده سيدالحسيني، و در خاتمة وقف‌نامه مهر شاه سلطان حسين موجود است كه چنين است: »بسم الله الرحمن الرحيم. كلب اميرالمؤمنين سلطان حسين 1125( [کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي: 11/209].

28) وقف‌نامة مدرسة امامية اصفهان
 

واقف: شاه سلطان حسين صفوي
انشاء: آقا جمال خوانساري
کاتب: احمد نيريزي
نسخه‌شناسي:
تهران: مجلس، ش 15181، نسخ، 1129ق [فهرست مختصر نسخه‌هاي خطي کتابخانة مجلس شوراي اسلامي: 888].

29) وقف‌نامه
 

واقف: شاه سلطان حسين صفوي
کاتب: احمد نيريزي
نسخه‌شناسي:
تهران: موزة ملي ايران، مورخ 1129ق [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 2/217و218؛ 4/492؛ موزة ايران باستان: شماره‌هاي 8549و8550].

30) وقف‌نامه
 

واقف: شاه سلطان حسين
کاتب: جمال‌الدين محمد بن حسين خوانساري
نسخه‌شناسي:
تهران: دانشگاه تهران، ش 4594 [کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 14/3523].

31) وقف‌نامة مدرسة هاشمية شيراز
 

نسخه‌شناسي:
شيراز: ادارة اوقاف، تاريخ 1133ق [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/206].

32( کتابچة رقبات، مستقلات و موقوفات حضرت رضا(عليه السلام)
 

متن‌شناسي:
كتابچة آستان قدس رضوي است كه با مقدمة ادبي طولاني در حمد و ثناي خداوند متعال و صلوات و سلام بر رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) و اميرالمؤمنين (عليه السلام) و امام رضا (عليه السلام) آغاز شده و تمامي اسناد هزينه‌ها به حساب سياق نگارش يافته است.
آغاز: »فرمان همايون شد آنكه از روزي كه ناظم دستور مشاهد مقدسة عالم لاهوت و حافظ قانون صوامع، مؤسس مالك و ملكوت كه الله يخلق ما يشاء إذا قضي أمراً فإنما يقول له كن فيكون …«
انجام: »… ضبط نموده روز به روز به اطلاع عالي‌جناب متولي و ناظر به قلم وزير و مستوفي داده نگذارد كه چيزي از ميان برود و ابواب جمع صاحب جمع … نمايند«.
نسخه‌شناسي:
قم: مرعشي، ش 12811، شكستة نستعليق 1160ق، عنوان‌ها و نشاني‌ها مشكي، كاغذ شرقي 39گ، 14س، 15 × 2/1 8 سم، جلد ساغري يشمي [کتابخانة بزرگ حضرت آيت الله مرعشي: 32/538].

33) وقف‌نامه
 

واقف: محمدتقي‌خان
متن‌شناسي:
وقف‌نامة محمدتقي خان براي مدرسة جديدة خانية محلة تبريزيان شهر يزد
نسخه‌شناسي:
يزد: ادارة اوقاف، مورخ 1188ق [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران:4/469و 4/492].

34)وقف‌نامه به جهت ميرزا رضي و حوا بيگم
 

واقف: حسين بن محمد خوانساري (1098ق.)
نسخه‌شناسي:
تهران: مجلس، ش 33/8942، صص 364-366 )حاشيه(، نستعليق، قرن 12ق. [فهرست مختصر نسخه‌هاي خطي کتابخانة مجلس شوراي اسلامي: 887].

35)جُنگ
 

واقف: جمشيد‌خان قوللر آقاسي
کاتب: نعمت الله آصف حسيني (سدة 12ق)
متن‌شناسي:
از صفحة 398 تا 400 صورت وقف‌نامة املاک جمشيدخان قوللر آقاسي و از 379 تا 386 صورت وقف‌نامة ميرزا رضي و در صفحة 367 صورت وقف‌نامة ديگري است.
نسخه‌شناسي:
تهران: کتابخانة ملي، ش 13/2116/ف، 2گ، 40س، 14 × 24، کاغذ اصفهاني [کتابخانة ملي]

36) وقف‌نامه
 

کاتب: احمد نيريزي
نسخه‌شناسي:
تهران: موزة ملي ايران، ش 3/38، خط رقاع، قرن 12 ق، با سرلوح و حاشيه‌سازي و جدول و ستون‌بندي به زر، لاجورد و شنگرف در 69 صفحه، كاغذ فرنگي، جلد تيماج سرخ با آستر چرم، اندازه : 3/17 × 25، تاريخ و محل تحصيل : 1338 نامعلوم [فهرست ميکروفيلم‌ها و نسخ خطي موزة ملي ايران: 1/49].

37) وقف‌نامه
 

واقف: زين‌العابدين بن ابوتراب بافقي
واقف: ام کلثوم بنت محمدبيک بافقي
نسخه‌شناسي:
يزد: کتابخانة جامع کبير يزد، تاريخ 15 ذي الحجه 1235ق [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 4/416].

38) ديباچة وقف‌نامة جعفرآباد و عبدآباد
 

متن‌شناسي:
ديباچة وقف‌نامه‌اي که براي جعفرآباد، عبدآباد و املاک خود نوشته است.
نسخه‌شناسي:
تهران: ملک، ش 7/1369، شكستة نستعليق، 1227ق، با مهر محمدحسن، 161گ، 3/15 × 21، سطرها گوناگون، كاغذفرنگي، جلد قهوه‌اي لايي با جدول )مقالة محمدتقي دانش‌پژوه، يادگارنامة مدرس رضوي، ص 201-222ديده شود( [ کتابخانه ملي ملک: 8/355].

39) وقف‌نامة عبدالحسين خان پسر فضل‌الله بيک قراگوزلو
 

وقف‌نامة عبدالحسين خان پسر فضل‌الله بيك قراگوزلو مربوط به مِلك‌هاي قرخلر و عربلو و دستجرد ، مورخ 20 ج 1/1236 .
نسخه‌شناسي:
يزد: ادارة اوقاف [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/348].

40)وقف‌نامة اسماعيل بن قربان‌قلي
 

واقف: اسماعيل بن قربان‌قلي
متن‌شناسي:
وقف‌نامة حاجي اسماعيل پسر كربلايي قربان‌قلي دربارة يك دانگ گرمابه نو در بازار همدان، مورخ 22 رمضان 1232.
موقوفه:
يک دانگ گرمابه نو در بازار همدان
نسخه‌شناسي:
همدان: محمود ايزدي، [نشرية نسخه‌هاي خطي کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران: 5/369].

پي نوشت ها :
 

1)رونوشتي از اين وقف‌نامه در ادارة اوقاف شيراز موجود است.
2)رونوشتي از اين وقف‌نامه در ادارة اوقاف تبريز موجود است.
3)تمام شعر: گر به هم برزده بيني سخنم عيب مکن/که مرا محنت ايام به هم برزده است.

منبع:فصلنامه وقف ميراث جاويدان ش 72
ادامه دارد…
/ع