چكيده
خرّم‏سلطان، زنى با نفوذ در دربار عثمانى در دوره اقتدار حكومت عثمانى است. وى موقوفه‏هايى بر مكه و مدينه دارد كه نسخه خطى وقف‏نامه‏اش در دار الكتب المصريه در قاهره نگهدارى مى‏شود.
او، تعدادى روستا و آبادى را در مصر و چند عمارت را در مكه و مدينه و دو كشتى را در درياى سرخ، وقف زائران، متعلمان و صالحان در دو شهر مكه و مدينه نمود.
براى چگونگى استفاده و نيز متوليانِ امورِ وقف نيز شرايط متعدّدى قيد كرد كه خلاصه اينها در مقاله گزارش شده است.
کلید واژه ها:
وقف، زن، خرّم سلطان، حكومت عثمانى، حَرَمين.
سر آغاز
دولت عثمانى به عنوان بزرگ‏ترين و پهناورترين دولت اسلامى پس از فروپاشى خلافت عباسى شناخته مى‏شود كه 625 سال (1299 م – 1924م / 699ق – 1336ق) حكومت كرد و چهل سلطان را به خود ديد. دوران حكومت عثمانيان را به پنج دوره: شكل‏گيرى (1299 – 1453)، رشد (1453 – 1683)، ركود (1683 – 1827) افول (1828 – 1908) و انحلال (1908 – 1923) تقسيم مى‏كنند.
از پادشاهان دوران رشد و اقتدار عثمانى، سلطان سليمان قانونى، معروف به «سلطان قانون» است كه از 1520م / 927ق پس از درگذشت پدرش سلطان سليم به حكومت رسيد و بيش از پنجاه سال ـ يعنى تا سال 1568م / 976ق ـ حكمرانى كرد.
يكى از همسران سلطان قانون كنيزكى از اهالى اوكراين به نام «ركسلانه» بود كه در سنين نوجوانى (ميان 14 و 17 سالگى) به دربار شاه سليمان راه يافت و سپس همسر سلطان قانون گرديد. تركان عثمانى او را «خُرّمْ‏سلطان» ناميدند. وى در سال 1558م / 965ق از دنيا رفت و در مسجد جامع سليمانيه در استانبول به خاك سپرده شد.
در باره زندگى و تأثير خرم‏سلطان بر دربار عثمانى سخن بسيار گفته شده كه موضوع اين نوشتار نيست(1). در اين مقاله به اجمال، گوشه‏اى از فعاليت‏هاى او ـ يعنى وقف بر اماكن مذهبى مكه و مدينه ـ گزارش مى‏شود.
كتابى در سال 2006م / 1427ق در مصر منتشر شد با عنوان اوقاف نساء السلاطين العثمانيين: وقفية زوجة السلطان سليمان القانونى على الحرمين الشريفين. اين كتاب را خانم دكتر ماجده مخلوف نوشت و در آن، متن وقف‏نامه خرم‏سلطان را بر مكه و مدينه منتشر كرد و مقدمه‏اى كوتاه نيز بر كتاب نوشت. كتاب، كم حجم و در 62 صفحه وزيرى منتشر شده است.
در سال 2007م همين متن با عنوان وقفية خاصكى خرم‏سلطان على الحرمين الشريفين مكة المكرمة و المدينة المنورة در مصر منتشر شد كه نام دو استاد تاريخ بر روى آن ثبت است: يكى دكتر محمّد سالم طراونه و ديگرى خانم دكتر ماجده مخلوف. نويسنده اين سطور، كتاب دوم را نديده است و گزارشى كه در ذيل، از اين موقوفه مى‏آيد، بر پايه همان كتاب نخست است.
سند اين وقف‏نامه مفصّل، در 21 صفحه خطّى در مركز مخطوطات «دار الكتب المصرية»، با شماره «13864ح» نگهدارى مى‏شود.
اين 21 صفحه، در نسخه چاپى به 42 صفحه رسيده كه هشت صفحه آن به تسبيح خداوند و تجليل از سلطان قانون و خدمات واقف اختصاص دارد. پس از آن، شرح اموال موقوفه در سيزده صفحه آمده است. شروط واقف براى مصرف و متوليان، بيست صفحه را در بر گرفته و در پايان نيز شاهدان وقف، در دو صفحه معرفى شده اند.
گزارشى اجمالى از محتواى وقف‏نامه، در دو بخش: اموال موقوفه و شرايط وقف:

يك. اموال موقوفه

اموال موقوفه خرّم‏سلطان بر مكه و مدينه، به سه بخش تقسيم مى‏شود:
الف. فهرست و مساحت آبادى‏ها و روستاهايى در مصر، كه سلطان قانون به وى هديه كرد و خرم‏سلطان، تمامى آنها را بر مكه و مدينه وقف نمود.

ب. خانه‏ها و مغازه‏ها
خرم‏سلطان، تعدادى خانه و مغازه در مكه و مدينه وقف كرد كه عبارت اند از:

موقوفات مكه مكرمه

1. كاروانسرايى بزرگ به نام واقفه كه در جنب مسجد راية واقع است و آن را «مدعى» گويند. اين عمارت داراى آشپزخانه، نانوايى، آسياب، چاه آب و سه مخزن بزرگ و كوچك است.
اين كاروانسرا از طرف شرق و شمال به سوق الليل (بازار شب) منتهى مى‏شود و از طرف غرب به راه عمومى و از طرف جنوب به مسجد راية.
2. رباط معروف به نام واقفه كه داراى 48 حجره و كنار جوى آب است و بالاى آن مدرسه قرار دارد. اين رباط از طرف جنوب به خانه‏اى منتهى مى‏شود كه آن را وقف كرده است براى علماى عابد و صالحان زاهد و از طرف شمال به راه معروف به سوق القشاق منتهى مى‏شود و از طرف شرق به حجره‏هاى مولا يحيى الدين خطيب و از طرف غرب به مسعى مى‏رسد.
3. راهى منحصر به فرد و مرتفع در داخل حرم، مقابل درب كعبه، روبروى حجر الاسود.

موقوفات مدينه منوره

1. عمارتى آباد و بزرگ به نام واقفه در محلى به نام «بلقى» نزديك مصلاى نماز عيد.
2. رباطى بزرگ و آباد متصل به عمارت ياد شده، داراى 44 حجره فوقانى و تحتانى. داراى مسجد، وضوخانه، آبراه براى شرب، آشپزخانه و نانوايى، اتاقى براى نگهدارى آرد و جو، خانه‏اى براى آسياب، و دو اتاق بزرگ بالاى آشپزخانه و دو اتاق متوسط و يك اتاق كوچك و يك اتاق براى نگهدارى حبوبات و آذوقه‏ها به نام «كيلار»، داراى اصطبل و دستشويى.
اين رباط از طرف شرق و قبله به محل ورود حجاج و مصلاى عيد منتهى مى‏شود و از طرف شمال به راه عمومى به سمت باب السويقه و از طرف غرب به محل معروف به قصب العين.
علاوه بر وقف اين خانه‏ها و بناها، مقدارى ديگ بزرگ و كوچك و ظروف آشپزخانه نيز در وقف‏نامه آمده است.
ج. كشتى‏ها و وسائل حمل و نقل
خرم‏سلطان، علاوه بر موقوفات ذکر شده، دو كشتى با تمام وسائل در كانال سوئز وقف كرد تا محصول موقوفات مصر را به بندرهاى جدّه و يَنبُع، حمل كنند. همچنين از اين كشتى‏ها براى حمل ساير نيازمندى‏هاى ساختمان‏هاى موقوفه در مكه و مدينه استفاده شود.

دو. شرايط وقف

بخش پايانى وقف‏نامه شرايطى است كه براى نظارت، استفاده، كارگزاران وقف و… ذكر شده است كه فهرستوار، آنها را مى‏آوريم:
1. متوليان وقف در اراضى مصر، نظارت كامل براى افزايش توليد و نيز رعايت حقوق رعيت داشته باشند.
2. متوليان موقوفات، افرادى شايسته و آشنا به حساب و كتاب انتخاب شوند.
3. كاتبان موقوفات، توانايى كامل براى ثبت و ضبط داشته باشند.
4. صراف‏ها نيز از افراد صالح و دور از خيانت انتخاب شوند.
5. كشتى‏ها پس از حمل غلات از مصر، اجاره داده شوند و اجاره بهاى عادلانه اخذ و ضميمه موقوفات گردد.
6. به همراه كشتى‏هاى غلات، ساير نيازمندى‏ها از روغن و حبوبات نيز ارسال گردد.
7. براى گردآورى محصولات در مصر، سه نفر معيّن گردند.
8. براى عمارت‏هاى مكه و مدينه، متولّى صالح و ديندار از حنفى‏ها انتخاب گردد و متولّى، روزانه از آشپزخانه بازديد كند.
9. دو كاتب براى ثبت مصارف و مخارج انتخاب گردد.
10. معلم مكتب خانه‏ها، مردى ديندار، صالح و متقى باشد كه با فنون قرائت، فقه و ادبيات عرب آشناست.
11. شاگردان مكتب‏خانه چهل نفر از كودكان فُقراء انتخاب شوند و هر روز بعد از نماز عصر براى دوام دولت و نيز واقفه دعا كنند.
12. ساكنان رباط‏ها 48 نفر از صالحان ورع‏پيشه و فقراى متشرع از اهل سنّت باشند. رافضى‏ها و بدعت‏گذاران را در رباط‏ها سكنا ندهند و اگر متقاضى حجره از ديار عجم و مجهول الحال بود، احوال او را بررسى كرده، علاقه‏مندى‏اش را به صحابه احراز كنند.
]روشن است که چنین شرطی با بسیاری از آموزههای دینی مبتنی بر وحدت و اخوت اسلامی سازگار نیست و آتش عداوت و کینه را بر میافروزد. گرچه ممکن است منظور از واقف برخی از افراد تندرو باشد که اصحاب رسول خدا را سب می نمودند [
13. سقّاها و دربان‏ها از مردان با تقوا و اهل صلاح انتخاب شوند.
14. آشپز، مردى صالح و ديندار و ماهر در امر آشپزى باشد و چهار شاگرد، او را در آشپزى و شستن ظرف‏ها يارى دهند.
15. آسيابان و نانوا و انباردار نيز مردانى صالح و متدين باشند.
16. نظافتچى‏ها و متوليان امور روشنايى نيز، افراد صالح و مورد اعتماد باشند.
17. پيشنماز مسجد رباط، فردى اهل احتياط و صالح و حنفى مذهب باشد.
18. مؤذن، اهل عبادت و مشهور به صلاح باشد.
در ضمن شروط، مقرّرى براى برخى شغل‏ها و منصب‏ها ذكر و نيز براى آشپزخانه برخى از غذاها به صورت خاص قيد شده است.
تاريخ كتابت وقف‏نامه اوايل ربيع الاول سال 960 قمرى است.
شاهدان وقف‏نامه كه آن را امضا كرده‏اند، عبارت اند از:
ـ صدر اعظم، رستم پاشا بن عبد الرحمن
ـ وزير ثانى، احمد پاشا بن عبد الاحد
ـ وزير مكرم، حيدر پاشا بن عبد العلمى
ـ امير الامراء، سنان پاشا
ـ مصطفى حلبى افندى
ـ ابو الفضل حلبى افندى
ـ محمّد حلبى.
اين وقف‏نامه حاوى نكات متعدّدى جهت تحليل و بررسى است. يكى از اين نكات، آن است كه براى متعلمان، معلمان، صالحان و زاهدان و فقراى مجاور يا زائر در مكه و مدينه، زندگى‏اى كامل در اين موقوفه پيش‏بينى شده است نیز حجره‏هايى براى اسكان، آسياب، آشپزخانه، آبادى‏هايى براى تأمين گندم و حبوبات و كشتى‏هايى براى حمل و نقل و انتقال آنها به محل مصرف.
نكته دیگری كه در اين وقف‏نامه بسيار چشمگير است، توجه به صلاح و ديندارى متوليان است، از دربان و آشپز گرفته تا مؤذن، امام جماعت و معلم.

پي نوشت ها :
 

1- جهت آگاهى از شرح احوال خرم‏سلطان رجوع شود به:
نقش سياسى خرم‏سلطان سوگلى سليمان قانونى در دربار عثمانى، دكتر محمّد تقى امامى خويى، فصلنامه مسكويه، سال سوم، ش 9، تابستان و پاييز 1387.
2- هر فدّان برابر است با 4200 متر مربّع.
 

منبع : فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
/ع